منتهی المطلب (کتاب)مؤلف كتاب منتهى المطلب جمال الدين ابو منصور حسن بن يوسف بن مطهر حلى اسدى، معروف به علامۀ حلّی ( م ۷۲۶ ق). كتاب« منتهى المطلب» يكى از جامع‌ترين و مبسوط ترين كتب فقه مقارنه‌اى و استدلالى در زمان خود است. اين كتاب از نظر عمق مباحث علمى و جامعيت تعريفات و تفاصيل مطالب و هم‌چنين كيفيت تقسيمات و تنويع منظم و منسجم، كم‌نظير مى‌باشد. علامه حلّى كه از بزرگترين فقهاى امامیّه در طول تاريخ مى‌باشد از نظر سبك استنباط و استدلال در زمان خود و بعد از آن، تحولى عظيم ایجاد نموده است. فهرست مندرجات۱.۱ - شخصیت علمی ۲ - تحول کتب فقهی ۳ - اهمیت و اعتبار ۴ - تاریخ تألیف ۵ - تاریخ چاپ ۶ - نسخه‌ها ۶.۱ - نسخههای معتبر ۷ - تقسیم مطالب ۸ - ویژگیها ۸.۱ - سبک ورود و خروج مؤلف ۸.۲ - احاطۀ مؤلف به نظریات فقها ۸.۳ - استناد به اهل البیت علیهم السلام ۸.۴ - استناد به عمل صحابه ۸.۵ - رد قیاس و استحسان ۹ - مآخذ کتاب ۱۰ - اصطلاحات ۱۱ - گفتار بزرگان ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - درباره مولفشيخ جمال الدين، ابو منصور، حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلّى ملقب به علامۀ حلّى و علامه( على الإطلاق ) در ۲۷ رمضان سال ۶۴۷ ه ق به دنيا آمد و در ۲۱ محرم سال ۷۲۶ ه ق در حلّۀ مزیدیه وفات نمود و در يكى از صحن‌هاى روضۀ امیر المؤمنین علی علیه السلام در نجف اشرف دفن گرديد. ۱.۱ - شخصيت علمىكثرت تأليفات علامه و سخنانى كه از معاصران او در باره‌اش به ما رسيده است حاكى از رتبۀ والاى علمى اوست. وقتى از خواجه نصير الدين طوسى هنگام بازگشت از حلّه دربارۀ مشاهداتش سؤال كردند در جواب گفت:« رأيت خرّيتا ماهرا و عالما إذا جاهد فاق». مقصودش از خرّيت ماهر، محقق حلّى و از عالم، علامۀ حلّى بود در اين تعبير از كلمۀ« عالم» استفاده شده است و با توجه به اين كه هنگام وفات خواجه، علامه ۲۴ ساله بوده است و اين جمله قبل از آن گفته شده مى‌توان به مقام والاى علمى او پى برد. از سوى ديگر هنگام وفات محقق حلّى، علامه حداكثر ۲۸ سال سن داشته است و در اين زمان رياست شيعۀ اماميه به عهدۀ او واگذار مى‌شود. اضافه بر اين كه او ملقب به علاّمه( على الإطلاق) گشته است و هيچ كس در هيچ زمانى چنين لقبى را كه مورد اتفاق جميع علما باشد بدست نياورده است. لقب« آیة اللّه » نيز در آن زمان و قبل از آن اختصاص به او داشته است و تا آن زمان هيچ كس به اين لقب مفتخر نشده بود. با توجه به آنچه گفته شد مقام علمى او آنگاه آشكارتر مى‌شود كه بدانيم در زمان او در حلّه ۴۰۰ مجتهد بوده است. در شان علمى علامه تعريفات بسيارى از علما به ما رسيده است كه جمع‌آورى تمام آنها نياز به تأليف كتابى مستقل در اين زمينه دارد. بعضى از كسانى كه شرح حال علما را نوشته‌اند خود را عاجز از وصف او دانسته و يا به خاطر شهرت بسيار او از توصيف او صرف نظر كرده‌اند. صاحب روضات الجنات مى‌گويد: چشم زمان بمثل و مانند او مزين نگشته است و بال‌هاى امكان به سطح بيان فضائل بسيارش نمى‌رسد. چگونه در حالى كه از علماى قبل و بعد او، هيچ كس شبيه او نبوده است و تاكنون كسى ثناى لايق به حال او را نگفته است اگر چه همۀ ثناهايى كه براى ديگران گفته شده از لقب‌هاى زيبا و علوم شريف همه را براى او گفته‌اند پس سزاوار است كه از توصيف او چشم بپوشيم. [۱]
روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۷۰ .
يكى از امورى كه فضل و رتبۀ اعلاى او را آشكار مى‌كند شرح‌هاى او بر سه كتاب« منطق تجرید »،« حكمت تجريد» و« شرح اشارات» خواجه نصير الدين طوسى مى‌باشد. يكى از شارحان قديمى تجريد الاعتقاد مى‌گويد: اگر شاگرد خواجه بر اين كتاب شرح ننوشته بود، مطالب عالى آن براى هميشه مخفى مى‌ماند. پس در پايان مى‌توان دربارۀ او گفت كه او شخصى است كه از فضل و دانش او اركان اسلام مستحكم گشت و هم مسلمانان بطور عام و هم شیعه بطور خاص در اين زمينه بهره‌هاى فراوان بردند پس او حق عظيمى بر همۀ مسلمانان اعم از شيعه و سنى دارد و آن طور كه از مناظرات او با اهل سنت مشخص مى‌شود اگر او نبود اسلام به خاطر كج سليقگى بعضى از افراد از بين مى‌رفت. ۲ - تحول كتب فقهى در ابتداى تأليف كتب فقهى در صدر اسلام ، اين كتب عبارت از يك سلسله مجموعه‌هاى روايت و حديث بود كه با سلسله سند به ائمۀ اطهار عليهم السلام اتصال و استناد داده مى‌شد. پس از سه قرن، فقها مطالب فقهى را از قالب روايات و احاديث و ذكر سلسله سند خارج نموده و الفاظ صادر از مصادر تشريع را بدون استناد به امام و در لباس فتوا عرضه نمودند كه در اصطلاح آن را« فقه منصوص » يا« أصول متلقاة » گويند. در مرحلۀ بعد دو نوع فقه در كنار هم ظهور پيدا كردند: الف- يك نوع فقه استنباطی بود كه بر اساس قواعد كلى و نصوص عام كتاب و سنت و ادلۀ عقلى به استنباط و افتاء در احكام مستحدثه پرداخته مى‌شد. ب- نوع ديگر فقه تطبیقی يا مسائل الخلاف بود كه در آن پس از جمع‌آورى آراء مختلف فقهى مختلف با مقايسۀ ادله و براهين هر كدام از آنان به ارزش گذارى و مقايسۀ بين آنها پرداخته مى‌شد. ۳ - اهميت و اعتبار كتاب« منتهى المطلب» يكى از جامع‌ترين و مبسوط ترين كتب فقه مقارنه‌اى و استدلالى در زمان خود است. اين كتاب از نظر عمق مباحث علمى و جامعيت تعريفات و تفاصيل مطالب و هم‌چنين كيفيت تقسيمات و تنويع منظم و منسجم، كم‌نظير مى‌باشد. علامه حلّی كه از بزرگترين فقهاى اماميّه در طول تاريخ مى‌باشد از نظر سبك استنباط و استدلال در زمان خود و بعد از آن، تحولى عظيم ايجاد نموده است. وى به دليل كثرت و تنوع تأليفات فقهى و نگارش كتب فقهى: - مختصر همچون« تبصرة المتعلمين» و« إرشاد الأذهان»، - و متوسط همچون« قواعد الأحكام» و« تحرير الأحكام»، - و مفصّل همچون« منتهى المطلب» و« مختلف الشيعة» و« تذكرة الفقهاء»، در تاريخ فقه از ساير علماء و بزرگان متمايز شده و در واقع حلقۀ واسطه بين قدماء و متأخرين از فقهاء مى‌باشد. هر كدام از كتب فقهى مفصل وى داراى سبك خاصى مى‌باشد كتاب« مختلف الشيعة» به صورت فقه مقارنه‌ای در داخل مذهب اماميه،« تذكرة الفقهاء» در محدودۀ معين در خارج از مذهب،« منتهى المطلب» در سطح وسيع و فراگير خارج از فقه امامیّه تدوين شده است. مؤلف در خطبۀ كتاب مى‌نويسد: كتابنا هذا لا يخلو عن مطالب دقيقة و مباحث عميقة، لم توجد في شي‌ء من صحف الأوّلين و لم تسطر في دفاتر الأقدمين، لما استنبطناه من فكرنا و نظرنا، فنذكر الخلاف الواقع بين الأصحاب مع ذكر حججهم و الرد على الفاسد منها. ۴ - تاريخ تأليف كتاب منتهى المطلب بين سال‌هاى ۶۸۰ تا ۶۹۳ ق در حدود ۱۳ سال نوشته شده است. در مقدمۀ نهم در ابتداى كتاب آمده است: حتى إنا في مدّة عمرنا هذا و هو اثنان و ثلاثون سنة لم نشاهد من طلاّب الحق إلاّ من قلّ. با توجه به سال تولد مؤلف كه ۶۴۸ ق بوده است بنابراين سال آغاز كتاب در سن سى و دو سالگى وى، ۶۸۰ ق بوده است. علاوه بر اين در پايان كتاب طهارت در انتهاى جلد سوم آمده است، هذا آخر الجزء الأوّل من كتاب منتهى المطلب فرغ من( تصنيف مصنّفه) حسن بن يوسف بن المطهر الحلي في سادس عشر ربيع الآخر من سنته اثنين و ثمانين و سبع مائة من الهجرة النبوية( ج ۳/ ۳۶۵). تاريخ اتمام كتاب، در كتاب« الخلاصة» مؤلف آمده است، آنجا كه مى‌نويسد: يتم إن شاء الله تعالى علمنا منه إلى هذا التاريخ و هو شهر ربيع الآخر سنة ثلاث و تسعين و ست مائة سبع مجلدات. از نكات عجيب اين كه صاحب ریاض العلماء در مورد آغاز تأليف كتاب منتهى المطلب در سال ۶۸۰ در مورد چرك نويس جلد ششم آن در الذریعة آمده: فرغت من تسويده حادي عشر جمادى الآخر سنة ثمان و ثمانين و ست مائة. ترديد نموده است و مى‌نويسد: و المشهور أنّ أوّل كتاب ألفه العلاّمة هو كتاب منتهى المطلب كما صدر به كتبه في الذكر إيضا و يقال إنه كان له في زمن تأليفه خمس و ثلاثون( ثلاث و ثلاثون) سنة... فلعلّ المشهور غير صحيح أعني كون أوّل ما شرع في التأليف ابن خمس و ثلاثين سنة فتأمّل. [۷]
رياض العلماء، ج ۱، ص ۳۷۷.
۵ - تاريخ چاپ در الذريعة بدون ذكر تاريخ انتشار آمده است: قد طبع في مجلدين، أولهما إلى آخر الصلاة و ثانيهما إلى آخر الحج. در كتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه به چاپ كتاب در سال ۱۳۱۶ ق اشاره نموده است. جلد اول كتاب موجود در سال ۱۴۱۲ ق، جلد دوم در سال ۱۴۱۳ ق و جلد چهارم در سال ۱۴۱۵ ق چاپ شده است. ناشر كتاب مجمع البحوث الإسلاميّة ( بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی ) مى‌باشد. تحقيق و تصحيح كتاب توسط قسمت فقه اين بنياد صورت گرفته است. ۶ - نسخه‌ها در الذريعة به نسخه‌اى به خط علامۀ حلّى كه متعلّق به كتاب‌هاى موقوفۀ آل محیی الدین در نزد شيخ قاسم بن شيخ حسن محيى الدين جامعى بوده اشاره شده است. در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه به ۱۱ نسخه از كتاب اشاره شده كه اكثر آنها مربوط به قرن هشتم و دهم است و يكى از آنان نسخۀ اصل است كه در كتابخانۀ آیة الله حکیم با شمارۀ ۶۰ موجود است. در مقدمۀ كتاب« إرشاد الأذهان» به ۵ نسخه از كتاب اشاره نموده است كه متعلّق به: - مسجد گوهرشاد با شمارۀ ۵۵۴، - كتابخانۀ عمومى آية الله حكيم با شمارۀ ۶۶۱، - كتابخانۀ دانشگاه مدينة العلم در كاظميّه با شمارۀ ۲۰۳ مربوط به سال ۹۷۲ ق، - كتابخانۀ امير المؤمنين عليه السلام در نجف اشرف مربوط به سال ۹۸۲ ق، - كتابخانۀ عمومى وزيرى در يزد با شمارۀ ۱۲۹۶۴ مى‌باشد. ۶.۱ - نسخه‌هاى معتبردر تصحيح و تحقيق كتاب موجود از ۹ نسخه استفاده شده است كه ۵ نسخۀ اول متعلّق به آستان قدس رضوی و ۲ نسخه متعلّق به كتابخانۀ مسجد گوهرشاد و يك نسخه متعلق به کتابخانۀ ملی ملک و نسخۀ آخر متعلق به سيد جعفر مير داماد مى‌باشد. اين نسخه‌ها عبارتند از: أ- نسخه‌اى با شمارۀ ۹۵۴۸، به خط محمد بن على جزائرى مربوط به سال ۱۰۴۷ ق، اين نسخه فقط شامل كتاب طهارت است و با رمز( خ) مشخص شده است. ب- نسخه‌اى با شمارۀ ۱۰۵۹۷ و به خط يوسف بن يعقوب طالقانى و محمد بن شاه منصورى تبريزى، مربوط به سال ۹۷۳ ق، اين نسخه شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكاة، خمس و قسمتى از صوم است و با رمز( ن) مشخص شده است. ج- نسخه‌اى به خط على بن محمد بن هلال با شمارۀ ۱۲۳۱۴ و مربوط به سال ۱۰۶۶، كه با رمز( ق) مشخص شده است. د- نسخه‌اى به خط محمد بن شمس بن جعفر غسانى، با شمارۀ ۱۰۱۲ و مربوط به سال ۹۸۱ ق كه با رمز( ع) مشخص شده است. ه- نسخه‌اى به خط على بن حاج قوام الدين بن محمود عاقولى با شمارۀ ۲۸۵ و مربوط به سال ۹۸۲ كه با رمز( ع) مشخص شده است. و- نسخۀ كتابخانۀ مسجد گوهرشاد با شمارۀ ۵۵۴ و به خط مؤلف، حسن بن يوسف مربوط به سال ۶۸۷ ق كه با رمز( ح) مشخص شده است. ز- نسخۀ ديگر مسجد گوهرشاد با شمارۀ ۱۳۲۶ و به خط نوۀ شهيد اول. ح- نسخۀ كتابخانۀ ملى ملك با شمارۀ ۱۲۲۸ به خط محمد هادى ميرزا عرب شيرازى كه با رمز( م) مشخص شده است. ط- نسخۀ متعلّق به سيد جعفر ميرداماد در تهران به خط على بن محمد بن هلال مربوط به سال ۹۸۵ ق كه با رمز( د) مشخص شده است. ۷ - تقسيم مطالب كتاب شامل ۱۰ مقدمه است و در ابتداى آن گفته شده كه شامل ۴ قاعده( عبادات ، معاملات، ايقاعات و احكام) است. امّا فقط قسمت عبادات آن موجود است. در جلد اوّل و دوّم و سوّم، كتاب طهارت و در جلد چهارم قسمتى از كتاب صلاة مطرح شده است. مباحثى كه در جلدهاى اول تا چهارم مطرح شده‌اند عبارتند از: جلد اول: مباحث اقسام آب‌ها و قسمتى از بحث وضو . جلد دوم: افعال وضو و اقسام غسل‌ها( جنابت، حيض، استحاضه، نفاس ، مس ميت، و مستحب). جلد سوم: تیمم ، نجاسات، ظروف و پوست حيوانات. جلد چهارم: مقدمات نماز( تعداد ركعات، اوقات نماز ، قبله، لباس نمازگزار، مكان نمازگزار، اذان و اقامة ). ۸ - ويژگى‌ها كتاب منتهى المطلب مجموعه‌اى از خصوصيات و ويژگى‌هاى با ارزشى است كه در كمتر كتابى ديده مى‌شود. ۸.۱ - سبك ورود و خروج مؤلفاز مهم‌ترين اين ويژگى‌ها سبك ورود و خروج مؤلف در مباحث فقهى است. وى در برخورد با نظريات عامه روش‌هاى متفاوتى را انتخاب نموده و هم‌چنين در بررسى روايات و اجماع و نظائر آن به صورت متنوعى بحث مى‌كند. گاهى پس از بيان نظريات خود، ساير اقوال را مطرح و در نهايت نتيجه‌گيرى مى‌كند، گاهى صرفا نظريات عامه را مطرح مى‌كند و گاهى نيز صرفا به بيان يك روايت يا متن فتاواى فقهى برگرفته از متون روايات مى‌پردازد. اما عموما نحوۀ ورود به مباحث اين گونه است كه در ابتدا ادلۀ اوليۀ كتاب و سنت و غيره و سپس ادلۀ ثانويه يعنى اصول عمليّه مطرح مى‌شود. در نحوۀ برخورد با نظريات عامه با استناد به روايات، اجماع يا عمل صحابه از روش‌هاى متفاوتى استفاده مى‌كند. او در مقام الزام و اجبار عامّه به پذيرش نظريۀ صحيح، گاهى از روايات معتبر السند در نزد آنان استفاده مى‌نمايد. به عنوان نمونه در بحث طهارت پوست ميته‌اى كه دباغى شده اين چنين مى‌نويسد: قال أسناده جيّد. و در موارد ديگر نيز گاهى از طريق خود عامه رواياتشان را تضعيف مى‌كند، گاهى نسبت توهم به راوى مى‌دهد، و در مواردى نيز با بيان روايات معارض و يا تغيير صحيح از ظهور روايات با آنان برخورد مستدلّ دارد. ۸.۲ - احاطۀ مؤلف به نظريات فقهااز ديگر ويژگى‌هاى كتاب استقراء تام و احاطۀ مؤلف به نظريات فقهاى شیعه و سنی است. مؤلف در اين كتاب بيش از همۀ فقهاء به نظريات شيخ طوسى متعرض شده است و در كنار آن به نظريات سيد مرتضى، شيخ مفيد، شیخ صدوق ، ابن ابى عقيل، ابن جنيد، ابو الصلاح حلبی ، سلار بن عبد العزيز، ابن البراج، قطب راوندی ، ابن ادريس مى‌پردازد. ۸.۳ - استناد به اهل البيت عليهم السلاممؤلف در مواردى براى اثبات نظريات اماميّه به نظر اهل البیت علیهم السلام استناد مى‌نمايد، به عنوان نمونه: لنا أنها عبارة متلقاة من الشرع غير معقولة المعنى، بل المأخوذ فيها اتّباع ما وظّفه الشارع و المنقول عن أهل البيت عليهم السلام يجب الأخذ به، لأنهم أعرف بخطانّ الشرع . گاهى نيز به عمل صحابه در كنار عمل اهل بيت عليهم السلام استناد مى‌كند، به عنوان نمونه در بحث تکبیرة الإحرام : و عمل الصحابة بما قلناه، و عمل أهل البيت عليهم السلام، مع أنه الحجّة و هم أعرف بمظّان الأمور الشرعيّة. ۸.۴ - استناد به عمل صحابهدر استناد به عمل صحابه، مؤلف به سه گونه عمل مى‌كند: ۱- در موقع رد مخالفين در صورتى كه غير از عمل صحابه به دلايل ديگرى نيز استناد كرده باشند. ۲- در مواردى كه فقط به عمل صحابه استناد نموده باشند يا معارض قرار دادن آن با عمل صحابه آن را رد مى‌نمايد. ۳- در مواردى ديگر نيز عمل صحابه را كه مستند به عمل رسول الله صلی الله علیه و آله نيست رد مى‌كند. ۸.۵ - رد قياس و استحساناز ديگر ويژگى‌هاى كتاب رد قیاس و استحسان به عنوان مستندات شرعى است، به عنوان نمونه در بحث جواز شروع نماز به غير از صيغۀ الله اكبر مى‌نويسد: و الجواب... أنّه قياس في مقابل النصّ، فلا يكون مقبولا. و در بحث مقدار آب کر : و التقدير بعشرة أذرع مجرد استحسان من غير دليل. ۹ - مآخذ كتاب مؤلف در تأليف كتاب از منابع متعددى استفاده كرده كه مهم‌ترين آنان عبارتند از: - الإستبصار ، - التهذيب، - استقصاء الاعتبار، - الجمل و العقود، - جمل العلم و العمل ، - المبسوط، - مدينة العلم، - المسائل الطرابلسيّة، - المسائل الموصليّة، - المصباح، - المقنعة، - المقنع، - من لا یحضره الفقیه ، - النهاية، - المسائل الناصريّة، - الانتصار، - الوسيلة، - الخلاف، - المهذّب، - الکافی فی الفقه . ۱۰ - اصطلاحات در مقدمۀ هشتم از مقدمات كتاب، مؤلف بعضى از كلمات را كه كنايه از افراد يا معانى خاصى است مطرح نموده كه عبارتند از: ۱- الشيخ: الإمام أبا جعفر محمد بن حسن طوسى، ۲- المفيد: الشيخ محمد بن محمد بن نعمان، ۳- الشيخين: شيخ طوسى و شيخ مفيد، ۴- في الصحيح: ما كان رواته ثقاة عدولا، ۵- في الحسن: ما كان بعض رواته قد اثنى عليه الأصحاب و إن لم يصرحوا بلفظ التوثيق له، ۶- في الموثق: ما كان بعض رواته من غير الإماميّة كالفطحيّة و الواقفيّة و غيرهم إلاّ أن الأصحاب شهدوا بالتوثيق . ۱۱ - گفتار بزرگان علامۀ حلى در كتاب الخلاصة : لم يعمل مثله ذكرنا فيه جميع مذاهب المسلمين في الفقه و رجحنا ما نعتقده بعد إبطال حجج من خالفنا فيه. علامۀ حلى در صفحات آخر كتاب إرشاد الأذهان و تحرير الأحكام: بأنه بلغ الغاية و تجاوز النهاية. خطبۀ كتاب منتهى المطلب: فشرعنا في عمل هذا الكتاب المحتوى على المسائل اللطيفة و المباحث الدقيقة الشريفة. در جاى ديگر: مع أن كتابنا هذا لا يخلو عن مطالب دقيقة و مباحث عميقة، لم توجد في شي‌ء من صحف الأوّلين و لم تسطر في دفاتر الأقدمين، مما استنبطناه من فكرنا و نظرنا. فوائد رضویّه : صنف في كل علم كتبا و أتاه من كل شي‌ء سببا أما الفقه فهو أبو عذرة و غواص بحره و له فيها اثنى عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء هي منتهى المطلب في تحقيق المذهب و أوّل ما صنفه من هذه الكتب كتاب المنتهى و آخرها المختلف و أحسنها و أدّقها و أمتنها القواعد و أنفعها للمستدل المختلف و المنتهى و التذكرة و أكثرها مسائل و أقربها للمتناول كتاب تحرير. [۲۳]
فوائد رضويّه، ج۱، ۱۲۶.
روضات الجنات: أو في سبع كالمختلف في تمام الفقه و المنتهى إلى المعاملات. [۲۴]
روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۷۱.
حاشية لؤلؤ البحرین : علامه سید محمد صادق بحر العلوم : سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت محط أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب. [۲۵]
لؤلؤ البحرين، ج۱، ص ۲۱۰ - ۲۱۱.
الذريعة: ذكر فيه مذاهب جميع المسلمين في الأحكام و حججهم عليها و الرد على غير ما يختاره. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعنرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب فقهی شیعه
|