معماری دوره ناصرالدین شاهیکی از هنرهای اصیل ایرانی که آثار آن در نقاط مختلف کشور دیده می‌شود، هنر معماری و ساختمان است. در ایران بعد از اسلام بار دیگر هنر اصیل ایران شکوفا شد و معماری دوره ساسانی با معماری دیگر کشورهای اسلامی درآمیخت و شکل تازه‌ای یافت. [۱]
زکی، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمه خلیلی، تهران، اقبال، ۱۳۶۶، چاپ اول، ص۲۰ـ۶۲.
فهرست مندرجات۲ - معماری گنبد‌کاووس ۳ - مواد مورد استفاده در بناها ۴ - معماری تهران در دوره قاجار ۵ - تحول در معماری ۶ - رویارویی سنت و تجدد در عهد ناصری ۷ - مجموعه کاخ‌های گلستان ۸ - بناهای به یاد ماندنی دوره ناصری ۹ - مجموعه سپهسالار ۱۰ - نقشه‌های شهر تهران ۱۱ - معماران بزرگ دوره ناصرالدین‌شاه ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - مسجد تاریخانهیکی از قدیمی‌ترین ساختمان‌های اسلامی ایران که در حال حاضر مورد اطلاع ماست، مسجد «تاری‌خانه» واقع در دامغان و متعلق به قرن دوم هجری است. در دوره سامانیان به علت علاقه زیاد آنها به هنر ایرانی، معماری نیز جلوه‌ای خاص یافت. زیبایی معماری دوره سامانی را می‌توان در تنها بنای باقی مانده از این دوره، یعنی «مقبره امیر اسماعیل سامانی» که در شهر «بخارا» واقع شده، به خوبی مشاهده کرد. معماری حساب‌شده این بنا در ساختمان‌های بعد از خود تاثیر به سزایی گذاشت. [۲]
کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ترجمه فریاد، تهران، فرهنگسرا، بی‌تا، ص۵۴ـ۲۱۰.
۲ - معماری گنبدکاووساز شاهکارهای معماری ایران در دوره‌های بعد می‌توان، از «گنبد کاووس» در زمان آل زیار، «کتابخانه و کاخ عضد‌الدوله» در دوران آل بویه، «مسجد جامع اصفهان» متعلق به سلجوقیان نام برد و اوج معماری ایران را در زمان صفویه دانست که عمارات و ساختمان‌ها و پل‌های متعدد در این دوره ساخته شد. از مشخصات قابل تامل در معماری ایران، رعایت کیفیت و توجه به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی است و توجه به آب و هوا و وجود مصالح ساختمانی یکی از اصول معماری ایران بوده است. [۳]
تاج‌بخش، احمد، تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران در دوره قاجاریه، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰، ص۱۴.
معماری دوران افشاریه، زندیه و قاجاریه، شامل بناهای مذهبی و غیر مذهبی و از نظر طرح و نقشه به شیوه دوره صفوی بود. علی‌رغم ناآرامی‌های سیاسی و ناامنی در این سه دوره بناهایی ساخته شد که هر یک از نظر زیبایی و اصول معماری حائز اهمیت است و نبوغ و ذوق استادان معماری در آن به خوبی نمایان است. [۴]
کیانی، محمدرضا، معماری دوره قاجاریه، تهران، سمت، ۱۳۷۹، ص۱۱۶.
"بنجامین" اولین سفیر آمریکا در کتاب «ایران و ایرانیان» می‌نویسد: «موقعی که در اطراف این هنرمندان بررسی می‌شود، با کمال تعجب مشاهده می‌گردد که آنها هیچ یک تحصیلات و مطالعات علمی در کار خود ندارند و در خلق شاهکارها و آثار هنری خود فقط از ذوق و استعداد طبیعی و تجربیات خود الهام می‌گیرند.» [۵]
بنجامین، س، ج، ایران و ایرانیان، ترجمه حسین کردبچاپه، تهران، جاویدان، ۱۳۶۳، ص۲۲۳.
۳ - مواد مورد استفاده در بناهایکی از موارد اصلی ساختمان، چوب بود؛ اگرچه در بعضی شهرستان‌ها چوب کمتر استفاده می‌شد، در مناطق گرمسیر پنجره‌ها را طوری قرار می‌دادند که در تابستان با باز کردن پنجره‌ها جریان هوا باعث خنک شدن هوای داخل ساختمان گردد.پنجره‌های کشویی (ارسی) به قول سیاحان خارجی با آن شیشه‌های رنگی کوچک از زیباترین پنجره‌هایی است که در جهان وجود دارد. در این دوره مصالح ساختمانی خشت و کاه‌گِل و چوب بود و آجر بیشتر در ساختمان‌های طبقه متوسط به بالا به کار می‌رود. ساختمان‌های این دوره بیشتر دارای ایوان و ستون است و ستون‌ها از تیرهای چوبی است. بنّایان برای تزئین از نقش‌های هندسی استفاده می‌کردند، آن هم بدون پرگار و خط‌کش بود. [۶]
تاج‌بخش، احمد، تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران در دوره قاجاریه، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰، ص۱۸.
۴ - معماری تهران در دوره قاجارتهران از هنگامی که به پایتختی ایران انتخاب شد و دستگاه‌های دولتی در آن جمع گردید، وسیع و آباد شد و جمعیت آن سال به سال افزون گشت و محله‌ها و خیابان‌ها و خانه‌های بسیاری در آن ساخته شد و در دوره "فتحعلی‌شاه" و "محمد شاه" توسعه و آبادانی شهر ادامه پیدا کرد؛ اما تغییر اساسی ظاهر شهر در دوره ناصری انجام گرفت. در این دوره به علت جمعیت زیاد، ناچار رجال و اعیان و سفارتخانه‌ها در خارج از حصار قدیم، دست به ایجاد باغ‌ها و ساختمان‌های زیادی زدند و حدود شهر به کلی تغییر کرد و قسمت‌هایی از دشت و صحرا جزء شهر در آمد. [۷]
مصطفی، تقی، آثار تاریخی تهران، تهران، گروس، ۱۳۶۱، ص۵۷.
۵ - تحول در معماریمعماری متجدد در ایران تقریباً از دوره "ناصرالدین شاه" شروع شد؛ زیرا از یک طرف دوره سلطنت پنجاه ساله او بیش از یک سوم دوره قاجاریه را تشکیل می‌دهد و در این دوره به نسبت دوره‌های قبلی که دوران محمد شاه و فتحعلی شاه است، به نسبت آرامش تقریبی حاصل می‌شود و زمینه مساعدتری برای بروز آبادانی و عمرانی به وجود می‌آید. در سال ۱۲۸۴هـ.ق. ناصرالدین شاه تصمیم می‌گیرد، قلعه و حصار قدیمی تهران را برداشته و خندق آن را پر کند و حصار و خندق برای تهران به وجود آورد که ساخت این قلعه جدید حدود دوازده سال طول می‌کشد و شهر به چندین برابر وسعت قبل می‌رسد. معماری این دوران تلفیقی از معماری سنتی ایران و معماری نئوکلاسیک غرب است. [۸]
قبادیان، وحید، معماری در دارالخلافه ناصری، تهران، ۱۳۸۴، ص۱۸.
۶ - رویارویی سنت و تجدد در عهد ناصریاز نظر تاریخی تغییر در روش و نگرش معماران ایران از زمانی آغاز شد که ارتباط ایران با اروپا به طور مستقیم برقرار شد. اولین ساختمانی که در تهران از معماری فرنگی بهره برده است، مدرسه دارالفنون (۱۲۶۸ـ۱۲۶۶هـ.ق.) است. برای اولین بار قوس‌های نیم دایره رومی و ستون‌های فرنگی مشاهده می‌شود و بعدها این شیوه و نفوذ معماری اروپایی در بناها و کاخ‌های «دوشان تپه»، «قصر فیروزه»، «باغ فردوس»، «کاخ سلطنت آباد» و...دیده می‌شود؛ اما در دهه آخر سطنت ناصرالدین‌شاه ساختمان‌هایی کاملاً به ظاهر فرنگی که هیچ‌گونه نمادی از معماری سنتی ایران در آن دیده نمی‌شود، ساخته شده است. مثلاً «قصر یاقوت» (۱۳۰۳ـ۱۳۰۲هـ.ق.) واقع در سرخه‌حصار تهران از این نمونه است. ساختمان قصر، به شکل مکعب مستطیل، با بام شیبدار فلزی و بالکن در چهار طرف آن بود. معماری پایتخت به دو گونه کاملاً مجزا تقسیم شد، ساختمان مجلل برای قشر مرفه، شکل فرنگی و ساختمان‌های مردم عادی که فرق چندانی با ساختمان‌های پدران آنها نداشت. [۹]
نیلفروشان، محمدرضا، معماری ایران از آغاز تا دوره قاجار، اصفهان، ۱۳۸۶، ص۹۵.
۷ - مجموعه کاخ‌های گلستان«کاخ گلستان» یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های تهران محسوب می‌شود و تاریخچه آن به دوره "شاه طهماسب صفوی" بر می‌گردد و به دست دیگر پادشاهان و سلسله‌های بعدی تزئین و مرمت می‌شود و ساختمان‌هایی در دوره ناصرالدین شاه بر آن اضافه می‌گردد. توسعه و ایجاد بناهای مجموعه گلستان از زمان ناصرالدین شاه آغاز و در این دوره به تدریج بناهایی در قسمت چهارگانه آن ساخته شد. مجموعه کاخ‌هایی که در شمال این مجموعه قرار دارد، عبارتند از؛ «سرسرای ورودی»، «تالار آیینه»، «موزه و تالار برلیان». در ضلع شرقی کاخ که به خیابان ناصر خسرو منتهی می‌شود، عمارت معروف پنج طبقه «شمس‌العماره» در ۱۲۸۴هـ.ق. ساخته شده است. نمای کاخ با کاشی‌های هفت رنگ و بخش‌های داخلی آن با آیینه‌کاری مزین شده است. در بخش جنوبی بنای مشهور «تکیه دولت» وجود دارد که در ۱۳۲۵هـ.ق. ویران و به جای آن بناهای دیگری ایجاد شد. در جنوب غربی کاخ نیز کاخی به نام «ابیض» بنا شد. [۱۰]
تاریخچایه معماری، آموزش و پرورش، ۱۳۵۲، ص۴۳.
۸ - بناهای به یاد ماندنی دوره ناصریاز جمله بناهای دیدنی و قابل تامل در این دوره «میدان توپخانه»، «کاخ گلستان» و «مجموعه سپهسالار» است که دیدن آنها هنوز هم باعث رقت قلب و ایجاد نشاط و لذت خاصی است. میدان توپخانه بعد از احداث دو میدان مهم «ارگ» و «سبزه میدان» ساخته شد؛ البته میدان ارگ با وسعت و تغییرات بسیار و به واسطه قرار داشتن توپ‌های جنگی و توپچی‌ها به میدان توپخانه تغییر نام داد. این میدان وسیع و با شکوه توسط "ابراهیم‌خان" و وزیر نظام انجام گرفت. [۱۱]
اعتماد السلطنه، محمدحسن خان، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳، ص۸۸.
طرح کلی این میدان به صورت یک حیاط مرکزی؛ مانند دیگر میادین شهر بود؛ ولی در طرح نمای ساختمان‌های اطراف از سبک نئوکلاسیک غربی استفاده شده است. در اطراف میدان یک مسجد و بازارچه قرار دارد؛ زیرا عملکرد اصلی میدان عملکرد مذهبی آن بوده است. ۹ - مجموعه سپهسالاردر سمت شمال شرق «دارالخلافه»، باغ بزرگی به نام باغ سپهسالار ساخته می‌شود. معمار این بنا "میرزا مهدی‌خان شقاقی" تحصیل‌کرده ایرانی در اروپا است.۱۲۹۳هـ.ق. به همین دلیل این ساختمان ترکیبی از هنر معماری سنتی ایرانی و معماری اروپایی است. این ساختمان برای امور مهم مملکتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. [۱۲]
مصطفوی، تقی، آثار تاریخی تهران، تهران، گروس، ۱۳۶۱، ص۵۴.
در این دوره کاخ‌ها، مساجد، کاروان‌سراها و ساختمان‌های بسیاری ساخته شد که متعلق به پادشاهان قاجار از فتحعلی‌شاه تا ناصرالدین‌شاه می‌باشد که ذکر همه آنها غیر ممکن است. بقعه‌ها و امامزاده‌های بسیاری نیز در این دوره مرمت و تزئین شدند. مثل «بقعه امامزاده طاهر»، «حرم حضرت عبدالعظیم» و «مدرسه آقا در کاشان» نام برد و «مسجدجامع سنندج»، «کاخ سلیمانیه کرج» و «مدرسه و مسجد شیخ عبدالحسین» است. [۱۳]
مصطفوی، تقی، آثار تاریخی تهران، تهران، گروس، ۱۳۶۱، ص۵۶.
معروف‌ترین مورخ دوره ناصری در کتاب خود در مورد تهران و ساختمان‌های معروف این دوره به شمس‌العماره اشاره می‌کند و می‌نویسد: شمس‌العماره از عظایم آثار این شهریار و امتیازاتش بر جمیع ابنیه تهران و بلکه ایران اظهر من الشمس است که مشتمل بر طبقات پنج گانه است. این یادگار بزرگ به دست "معیرالملک" به سبک قصور و عمارات فرنگستان طرح ریزی شده است. [۱۴]
اعتماد‌السلطنه، محمدحسن خان، مآثر الاثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳، ص۱۰۵.
۱۰ - نقشه‌های شهر تهراندر زمان ناصرالدین شاه سه بار از شهر نقشه تهیه شد. اولین نقشه متعلق به سال ۱۲۶۹هـ.ق. توسط نقشه نگار روسی است که نمودی از یک شهر سنتی اسلامی در منطقه گرم و خشک کشور است. این شهر دارای ۴ محله مشخص عودلاجان، سنگلج، چاله یدان و بازار بود. این محلات خصوصیات اجتماعی، فرهنگی، قومی و اقتصادی خاص خود را دارد. نقشه دوم توسط "کریشیش اتریشی" در ۱۲۷۵هـ.ق. تهیه شده است که جزئیات کامل‌تری از شهر را دارد. در این زمان مساحت باغ‌های حاشیه شهر کاهش یافته و به مناطق مسکونی تبدیل شده و دو میدان ارگ و سبزه‌میدان هم اضافه شده است. نقشه سوم که دقیق‌ترین نقشه عصر ناصری است، توسط "عبدالغفارخان نجم‌الملک" معلم ریاضی مدرسه دارالفنون و شاگردانش تهیه شده است. در این نقشه تفاوت بافت جدید و بافت قدیمی شهر کاملاً مشخص است. بافت قدیم به صورت متراکم و با گذرگاه‌های باریک و نامنظم باقی مانده؛ ولی بافت جدید خصوصاً در محله جدید دولت در دارالخلافه دارای تراکم کمتر و خیابان‌ها به صورت مستقیم با عرض بیشتر شبیه طرح‌های خیابان‌های پاریس است. [۱۵]
قبادیان، وحید، معماری در دارالخلافه ناصری، تهران، ۱۳۸۴، ص۲۵.
۱۱ - معماران بزرگ دوره ناصرالدین‌شاه"حاجی ابواحسن نوایی" از جمله بناهانی بود که از حدود سال ۱۲۸۲هـ.ق. زیر دست "محمدحسن خان صنیع‌الدوله" در باغ‌ها و کاخ‌های سلطنتی کار می‌کرد. وی در سال ۱۳۰۰هـ.ق. معمارباشی دربار شد و سپس به لقب "صنیع الملکی" مفتخر گردید، طرح و معماری تالار آیینه و حوض‌خانه و‌اندرون و حرم‌خانه کاخ گلستان از این استاد است. کاخ شمس‌العماره که به وسیله "دوست‌علی خان معیرالممالک" طرح‌ریزی گردید و معماری آن با "استاد علی‌محمد کاشی" بود. [۱۶]
قبادیان، وحید، معماری در دارالخلافه ناصری، تهران، ۱۳۸۴، ص۵۶.
آیینه‌کاری و نقاشی و گچ‌بری‌های دیوار و سقف‌های آن از شاهکارهای هنر معماری ایران در عصر قاجار می‌باشد و از معماران بزرگ آن دوره می‌توان، به "زردشت‌خان مهندس" در سال ۱۲۸۱هـ.ق. اشاره کرد که مامور شد، در «سردشت» برای سهولت عبور زوار عتبات عالیات پل بسازد و بنای معروف دارالفنون کار "میرزا رضای مهندس" می‌باشد. [۱۷]
بزرگ نیا، زهره، معماران ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۳، ص۲۵۵ـ۲۶۱.
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «معماری دوره ناصرالدین شاه»، تاریخ بازیابی ۹۵/۷/۱. |