مرقد حر بن یزید ریاحیمرقد حُرّ بن یزید ریاحی، حدود ۶ کیلومتر از حرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، فاصله دارد و نزدیک منطقه‌ای قرار دارد که به کمالیه معروف است. علت اینکه جنازه او را به خارج از میدان معرکه منتقل کردند، این بود که قبیله او یعنی بنی‌تمیم، جنازه او را برداشته و به مکان فعلی آورده و به خاک سپردند. مرقد حر در سال ۳۷۰ق به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شد و در سال ۹۱۴ق شاه اسماعیل صفوی گنبدی روی قبر حر بنا کرد و صحن کوچکی برایش ساخت. در سال‌های بعد نیز این بنا مورد بازسازی واقع شده و پس از سقوط نظام صدام، در سال ۱۴۲۷ه. ق، دیوان وقف شیعی، بنای قدیمی را به‌طور کامل خراب کرد تا ساختمان جدیدی برای آرامگاه حُرّ بنا کند؛ این ساختمان، در حال حاضر، در دست بازسازی است. ۱ - شخصیتشناسیحُرّ بْن یَزید ریاحی، از فرماندهان نظامی کوفه بود که پیش از واقعه عاشورا ماموریت یافت با سپاهی هزار نفری، مانع حرکت امام حسین (علیه‌السّلام) به سوی کوفه و همچنین مانع بازگشت ایشان شود. حُرّ، از تیره بنو ریاح، از قبیله بنی‌تمیم بوده و از تاریخ تولد وی، اطلاع دقیقی در دست نیست. همچنین درباره زندگی وی و افکار و عقایدش تا پیش از واقعه عاشورا، اطلاعات‌اندکی وجود دارد. [۲]
محمدزاده، مرضیه، شهیدان جاوید، ص۳۲۳-۳۲۴.
درباره اعقاب حُرّ، اشاراتی در دست است؛ چنان‌که حمدالله مستوفی، خاندان خود را که سال‌ها مستوفیان قزوین در قرن بودند، از اعقاب حُرّ دانسته [۳]
مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ص۸۱۱-۸۱۲.
و ایشان را جد هجدهم خود، معرفی کرده است. [۴]
مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر، نزهة القلوب، ص٣٢.
۲ - حر در ماجرای کربلادر سال ۶۰ه. ق، چون عبیدالله بن زیاد از حرکت امام حسین (علیه‌السّلام) به سوی عراق خبر یافت، حُصَین بن تمیم، صاحب شرطه کوفه، را به قادسیه فرستاد. حصین نیز حرّ را با هزار سپاهی، به منزله مقدمه سپاه، از قادسیه روانه کرد. ۲.۱ - رویارویی با امام حسینامام حسین در در روز ۲۶ ذی‌الحجه، کنار بلندی‌های ذی حُسُم با حرّ و سپاهش روبه‌رو شد. تصریح منابع بر آن است که حرّ نه برای جنگ بلکه صرفاً برای انتقال امام نزد ابن زیاد اعزام شده بود و از این‌رو با سپاهیانش رو در روی توقف‌گاه کاروان امام صف‌آرایی کرد و راه را بر امام حسین (علیه‌السّلام) بست و مانع از حرکت ایشان به سوی کوفه شد. به رغم این صف‌آرایی خصمانه، واکنش امام صلح‌آمیز بود، چنان که به یارانش دستور داد سپاهیان حرّ و اسبانشان را سیراب کنند. ۲.۲ - ممانعت از حرکت امامچون امام با یاران خویش عزم بازگشت به مدینه نمود، حرّ ممانعت کرد و پیشنهاد نمود که امام راهی غیر از راه کوفه و مدینه در پیش گیرد تا وی بتواند از ابن زیاد کسب تکلیف کند. آنگاه امام حسین و یارانش در مسیر عُذیب و قادسیه حرکت کردند و حرّ نیز همراه آنان بود. حر کاروان امام حسین (علیه‌السّلام) را همراهی کرد تا به کربلا رسیدند و در آنجا فرود آمد. حر وقتی فهمید کار جنگ با حسین بن علی جدی است، صبح عاشورا به بهانه آب دادن اسب خویش، از اردوگاه عمر سعد جدا شد و به کاروان حسین پیوست. ۲.۳ - شهادت حروی پس از پیوستن به امام، بلافاصله راهی میدان نبرد شد و رو به لشکر کوفه ایستاد و آنان را به سبب پیمان شکنی‌شان، سرزنش کرد. سپس در حالی‌که رجز می‌خواند، به لشکر عمر سعد حمله برد و تعدادی از آنان را به هلاکت رساند. به گفته طبری، دو نفر از آنان، به نام‌های یزید بن سفیان و مزاحم بن حُرَیث را کشت. او سرانجام پس از چندین نوبت نبرد، به دست ایوب بن مسرّح، به شهادت رسید. یاران امام (علیه‌السّلام)، جسد بی‌رمق او را از منطقه نبرد دور کردند و امام (علیه‌السّلام)، خود بر بالینش نشست و در حالی‌که او را نوازش می‌کرد، فرمود: «انت الحرّ کما سمّتک امک وانت الحرّ فی الدنیا وانت الحرّ فی الآخرة»؛ «تو آزاد مردی؛ همان‌گونه که مادرت تو را حُرّ نامید. به راستی تو در دنیا و آخرت، آزادمرد و سعادتمندی». در زیارت رجبیه، دو بار و در زیارت ناحیه مقدسه، یک بار، به وی سلام داده شده است: «السلام علی الحرّ بن یزید الریاحی». [۱۱]
محمدزاده، مرضیه، شهیدان جاوید، ص٣٣۴.
۳ - موقعیت مزارمرقد حُرّ، حدود ۶ کیلومتر از حرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، فاصله دارد و نزدیک منطقه‌ای قرار دارد که به کمالیه معروف است. [۱۲]
انصاری، محمدعلی، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.
برخی گفته‌اند که پس از واقعه عاشورا، گروهی از قبیله حُرّ، جسد وی را در مکانی دورتر از سایر شهدا، به خاک سپردند. به گفته سید محسن امین، موقع دفن شهدای کربلا توسط افراد قبیله بنی‌اسد، گروهی از قبیله حرّ، مانع دفن جسد حر همراه با دیگر شهدای کربلا شدند و جسد وی را در جایی که در قدیم به آن «نواویس» می‌گفته‌اند، به خاک سپردند. [۱۴]
ابن‌کلبی، هشام بن محمد، جَمْهَرة النسب، ج۱، ص۲۱۶.
۴ - تاریخچه مرقدمرقد حر در ۳۷۰ق به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شد. [۱۵]
قائدان، اصغر، عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶.
در قرن هشتم هجری، مزار حُرّ شناخته شده بوده و حمدالله مستوفی نیز به قبر وی، بیرون از کربلا اشاره کرده است. [۱۶]
مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر، نزهة القلوب، ص٣٢.
۵ - معماری ساختمانمساحت مرقد حرّ حدود ۵۸۰ مترمربع و مساحت زمین آن، حدود ۷، ۵۰۰ مترمربع است. ضریحی که صندوقی مشبک از جنس نقره است در وسط این عمارت واقع است. گنبدی که بر فراز ضریح قرار دارد، با ۷ متر قطر، دارای ارتفاعی ۱۰ متری از سطح زمین حرم است. نمای خارجی این گنبد کاشی کاری شده است. در اطراف مرقد، صحن وسیعی وجود دارد که از چهار طرف اتاق‌هایی با ایوان‌های کوچک بر آن مشرف هستند. بر فراز هریک از این ایوان‌ها نیز طاق‌هایی نوک تیز قرار دارد. این اتاق‌ها و ایوان‌ها به منظور استراحت زائران به کار می‌روند. [۱۷]
انصاری، محمدعلی، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۷.
براساس قدیمی‌ترین تصویر موجود از مرقد حُرّ، ساختمان بقعه، دارای گنبد مضرّس کوچک و کم‌ارتفاعی بوده است. اما براساس تصویر قدیمی دیگری، این گنبد، جای خود را به گنبد پیازی - شلجمی کاشی‌کاری شده‌ای، داده است. ۶ - پیکر سالم در قبرگفته شده است زمانی که شاه اسماعیل صفوی به کربلا آمد، پس از زیارت امام حسین (علیه‌السّلام)، به زیارت حُرّ رفت و دستور داد تا قبر وی را باز کنند. پس از شکافتن قبر حُرّ، جنازه تازه وی را در قبر دید که بر سر او دستمالی، بسته شده بود. دستور داد دستمال را باز کنند تا آن را برای تبرک بردارد. اما خون از زخم پیشانی حُرّ، سرازیر شد. زخم را با دستمال دیگری، بستند. ولی نتوانستند جلوی خونریزی آن را بگیرند. به ناچار، دوباره همان دستمال را بر سر حُرّ بستند. ازاین‌رو شاه اسماعیل، دستور داد تا مرقد وی را بازسازی نمایند و برای آن نیز موقوفات و خادمی، تعیین کرد. [۱۸]
جزائری، سیدنعمت‌الله، الانوار النعمانیة، ج۳، ص۲۶۵-۲۶۶.
۷ - بازسازی بناپس از بازسازی مرقد در سال ۹۱۴ق به دست شاه اسماعیل صفوی، [۱۹]
قائدان، اصغر، عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶.
در دوره قاجار، مادر آقاخان محلاتی اقدام به تعمیر بقعه نمود و نیز صحنی قلعه مانند برای آن بنا نهاد تا در مقابل خطر راهزنان، مامنی برای زائران باشد.کتیبه‌های موجود در مرقد حُرّ در دوره اخیر نشان می‌دهد که این مرقد در سال ١٣٣٠ه. ق، به اهتمام آقا حسین‌خان شجاع السلطنه همدانی و سید عبدالحسین کلیدار بازسازی شده است. [۲۰]
الطعمة، سلمان‌هادی ، تراث کربلاء، ص١١۵.
در ۱۳۲۵ حسین خان شجاع السلطنه مرقد حرّ را بازسازی کرد و در ۱۳۳۰ سیدعبدالحسین کلیددار، ایوان آرامگاه او را مرمت کرد. در سال ۱۳۳۰ ه. ق (۱۹۱۲ م) «آغا حسین خان شجاع السلطان همدانی» دست به کار تعمیر گنبد این بنا شد. وی همچنین نمای خارجی گنبد را کاشی کاری کرد. [۲۱]
انصاری، محمدعلی، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.
در دوره اخیر، در سال ۱۳۸۹ه. ق، تعدادی از تاجران عراقی، رواق‌ها و ایوان جلوی مرقد را بازسازی نمودند و در سال ١٣٩٠ه. ق، ورودی اصلی مرقد، کاشی‌کاری شد. پس از سقوط نظام صدام، در سال ۱۴۲۷ه. ق، دیوان وقف شیعی، در یک برنامه حساب نشده، بنای قدیمی را به‌طور کامل خراب کرد تا ساختمان جدیدی برای آرامگاه حُرّ بنا کند. این ساختمان، در حال حاضر، در دست بازسازی است. [۲۲]
قریشی، عبدالامیر، مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، ص٩٨.
۸ - تردید در محل دفن حرّشیخ مفید و میرزا حسین نوری معتقدند که حرّ با سایر اصحاب دفن شده است و میرزا حسین نوری می‌گوید که روایتی در مورد دفن حرّ در مرقد فعلی وجود ندارد. [۲۳]
نوری، حسین، لؤلؤ و مرجان، ص۱۵۴.
اما از دیدگاه شیخ عباس قمی کتب مزاریه و کتاب‌های دیگر به محل دفن حرّ متعرض نشده‌اند. وی با ذکر عبارتی از کتاب الدروس که در آن به زیارت حضرت عباس (علیه‌السّلام) و حرّ سفارش شده است، آورده است که قبر حرّ در عصر شهید اول، در مکان فعلی معروف بوده و همین مقدار برای اعتبار این مرقد کافی است. [۲۵]
قمی، عباس، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص۱۳۷ـ۱۳۶.
[۲۶]
نوری، حسین، لؤلؤ و مرجان، ص۱۵۴.
[۲۷]
قمی، عباس، منتهی الامال، ج۱، ص۷۴۸.
همچنین از دیدگاه سید محسن امین شهرت این مزار و تقید مردم به زیارت آن، غیرمستند نیست.۹ - فهرست منابع• جمهرة انساب العرب، علی بن احمد بن سعید (ابن حزم الاندلسی)، تحقیق: عبدالسلام محمد‌هارون، ط ۵، القاهرة، دار المعارف. • شهیدان جاوید، پژوهشی تاریخی پیرامون شهدای نهضت امام حسین (علیه‌السّلام)، مرضیه محمدزاده، تهران، بصیرت، ١٣٩١ه. ش. • تاریخ گزیده، حمد الله مستوفی، تهران، امیر کبیر، چاپ ٣، ١٣۶۴ه. ش. • نزهة القلوب، حمدالله بن ابی‌بکر مستوفی قزوینی، به کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ ٢، قزوین، طه، ١٣٧٨ه. ش. • الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان (الشیخ المفید)، تحقیق: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ط ٢، بیروت، دار المفید، ١۴١۴ه. ق - ١٩٩٣م. • مقتل الحسین، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ١، قم، انوار الهدی، ١۴١٨ه. ق. • تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری، ط ١، بیروت، دار الکتب العلمیه، ١۴٠٨ه. ق - ١٩٨٨م. • معماری کربلا در گذر تاریخ، انصاری، محمدعلی، انتشارات مسجد جمکران، قم، ۱۳۸۹ش. • اعیان الشیعه، امین، محسن، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۹۹۸م. • عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ١٣٨۶ه. ش. • الانوار النعمانیة، السید نعمةالله الجزائری، تبریز، مطبعة شرکت چاپ، (بی‌تا). • تراث کربلاء، سلمان‌هادی الطعمة، ط ٢، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ١۴٠٣ه. ق - ١٩٨٣م. • مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، عبدالامیر قریشی، ترجمه: احسان مقدس، چاپ ١، تهران، مشعر، ١٣٩١ه. ش. • لؤلؤ و مرجان، نوری، حسین، آفاق، تهران، ۱۳۸۷ش. • هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، قمی، عباس، موسسه جهانی سبطین، قم، ۱۳۸۳ش. • منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، چاپ ١۴، قم، هجرت، ١٣٨٠ه. ش. • جمهرة النسب، ابن‌کلبی، هشام بن محمد، محقق: حسن ناجی، ناشر: عالم الکتب. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منابعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، مقاله «مرقد حُرّ بن یزید ریاحی»، ج۱، ص۲۳۴. |