قیاس ضمیرقیاس ضمیر، به‌معنای قیاسی غالباً خطابی با کبرای محذوف به سبب وضوح یا به غرض اخفای کذب آن است. ۱ - توضیح اصطلاحدر اصطلاح رایج و شایع، قیاس ضمیر را قیاسی دانسته‌اند که کبرای آن حذف شده باشد؛ مانند: "فلانی شب‌ها پرسه می‌زند پس دزد است". در اینجا کبرا (هر کسی شب‌ها پرسه بزند دزد است) حذف شده است. حذف کبرا هم یا به دلیل واضح بودن آن، و جهت رعایت اختصار در گفتار است، و یا به منظور پوشاندن کذب کبرا است. اما در کاربردی دیگر (که کمتر رایج است) قیاس ضمیر شامل مواردی می‌شود که کبرا و یا صغرای آن حذف شده باشد. صاحب کتاب "المنطق" در همراهی با مشهور، اصطلاح "قیاس ضمیر" را اختصاص به قیاسی می‌دهد که فقط کبرای آن حذف شده باشد و قیاسی را که نتیجه و یا یکی از مقدمات آن حذف شده باشد "قیاس مضمر" می‌خواند. [۴]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۴۷.
[۵]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۳۲.
۲ - کاربرد در قالب قیاس خطابیقیاس ضمیر اغلب در قیاس خطابی به کار می‌رود؛ چرا که معمولا شنوندگان از شنیدن سخنانی که به شکل قیاس کامل منطقی گفته می‌شود خسته می‌شوند از این رو جهت روان بودن و سادگی بیان و رعایت اختصار (در صورت واضح بودن کبرا) و یا پوشانیدن کذب کبرا، آن را حذف می‌کنند. البته گاهی کبرا در قیاسات غیر خطابی هم حذف می‌شود اما فقط به سبب واضح بودن کبرا، و به منظور رعایت اختصار. [۸]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۴۷.
[۹]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۶۸.
[۱۰]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۷۵.
۳ - اقسام قیاس ضمیربرای قیاس ضمیر اقسامی برشمرده‌اند؛ مثل قیاس دلیل و قیاس علامت. [۱۱]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۹۰.
[۱۴]
ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۲۷۱-۲۷۳.
۴ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس ضمیر»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۲۹. |