فتوح مصر و المغرب (کتاب)«فتوح مصر و المغرب» اثر عبدالرحمن بن عبدالله بن عبدالحکم (متوفی ۲۵۷ ق)، به زبان عربی درباره تاریخ مصر و مغرب و چگونگی فتح آنها به دست مسلمانان نوشته شده است. دسترسی نویسنده به منابع و مصادر دولتی و اشراف وی به موضوعات مطرح شده باعث اهمیت کتاب شده است. این کتاب با نام‌های دیگری چون «فتوح مصر»، «فتوح مصر و اخبارها»، «فتوح مصر و المغرب و الاندلس» نیز نامیده شده است. ۱ - ساختار کتابکتاب مشتمل بر دو مقدمه از محقق و مؤلف متن اثر است. مطالب کتاب فاقد تبویب و فصل بندی خاصی است اما می‌توان آن را در هفت بخش دسته بندی نمود که در گزارش محتوا تشریح خواهد شد. مباحث کتاب بیشتر جنبه روایی داشته و نویسنده در موارد بسیار، نخست به جمع روایات پدرش عبدالله در باب اخبار فتوح مصر، مغرب و اندلس پرداخته و سپس از گروهی از معاصران یا نزدیکان به زمان او که غالبا از محدثان و راویان برجسته سده دوم قمری بوده‌اند، یا از محدثان معاصر مصری خود، روایت کرده است. وی تمام روایاتی که نقل و به آنها استناد کرده را با ذکر سلسله روات آنها ذکر کرده است. ۲ - گزارش محتوا۲.۱ - شخصیت نویسندهنویسنده چهره برجسته خاندان ابن عبدالحکم مصر بوده و شمار بسیاری از حافظان و راویان حدیث، از وی روایات کرده‌اند که از آن جمله، می‌توان از ابوحاتم رازی و نسائی نام برد. ارتباط وی با حاکمان و دستیابی به اسناد و اسرار دولتی و نیز شنیدن اخبار و روایات صحابه و تابعینی که به مصر آمده بودند، زمینه‌های گرایش به تاریخ را در او فراهم ساخت و سرانجام وی از مجموعه آنها، کتاب حاضر را که کهن‌ترین اثر بازمانده در تاریخ اسلامی مصر است، تالیف نمود. وی در دوران خلافت متوکل عباسی، زندانی شده و قسمتی از کتاب که به شرح احوال قضات مصر تا ۲۴۶ ق پرداخته است، در دوره پس از رهایی او از زندان نگارش یافته است. ۲.۲ - مقدمهمحقق در مقدمه خود، پس از اشاره مختصر به بخش‌های کتاب، مهم‌ترین مواردی که نویسنده در تدوین مطالب رعایت کرده را بیان و در پایان نسخ موجود کتاب را بررسی نموده است. کتاب با حدیثی منسوب به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در مورد مصر آغاز شده است. ۲.۳ - بخش اولبخش اول کتاب، در ذکر فضایل مصر از جمله ورود افراد مهمی به آن همچون قبطیان و سکونت آنها در مصر، ابراهیم علیه‌السّلام، یوسف علیه‌السّلام، خاندان یعقوب علیه‌السّلام و دفن وی در آنجا، بخت النصر و نیز بیان تاریخ پیش از اسلام آن دیار می‌باشد که بیشتر جنبه اساطیری دارد. چگونگی وفات یوسف علیه‌السّلام و دفن وی در مصر و سپس انتقال استخوان‌های او به وسیله حضرت موسی علیه‌السّلام به شام، خروج بنی اسرائیل از مصر و برخی علل آن، ذکر احوال ملوک دلوکه و برخی فرمانروایان مصر بعد از آنها، چگونگی بناء اسکندریه و علل رفتن عمرو عاص به مصر، از دیگر مطالبی است که در این بخش به آنها اشاره شده است. ۲.۴ - بخش دومدر بخش دوم کتاب، چگونگی فتح مصر به دست اعراب مسلمان توضیح داده شده است. برخی قائل می‌باشند که مصر خود تسلیم شده و با صلح به دست مسلمانان افتاد ولی عده‌ای دیگر معتقداند که مسلمانان به آن لشکرکشی کردند. نویسنده ناقلان هر دو قول را ذکر کرده و دلایل آنها را بررسی نموده است. ۲.۵ - بخش سوم و چهارمدر بخش سوم، خطط مصر، نحوه ورود مسلمانان به این سرزمین و چگونگی رواج نظام خراج در آنجا به وسیله آنان بیان شده است. مؤلف همه شنیده‌ها و یافته‌های خویش را در این بخش جمع کرده است. نحوه اداره مصر از زمان فتح آن تا مرگ عمرو عاص در بخش چهارم کتاب گزارش شده است. ۲.۶ - بخش پنجم و ششمدر بخش پنجم، وقایع فتح آفریقا و اسپانیا تا سال ۱۲۷ ق بیان شده است. در این بخش راه‌های طرابلس نیز بررسی توضیح شده است. بخش ششم، بعد از نقل احادیثی در رابطه با قضات و جایگاه ایشان، به بیان تاریخ مختصر قضات مصر تا سال ۲۴۶ ق اختصاص یافته است که از جمله آنها می‌توان به بشیر بن نضر، ابن حجیرة الاکبر، مالک بن شراحیل خولانی اشاره کرد. نویسنده از قضات متقدم به تفصیل و هر چه به زمان خود نزدیک شده، به اجمال سخن گفته است. ۲.۷ - بخش هفتمدر آخرین بخش کتاب، احادیث، اخبار و روایات منقول از صحابه‌ای که به مصر مهاجرت کرده‌اند و نویسنده آنها را پنجاه و دو تن دانسته، ذکر شده است. عمرو بن عاص بن وائل سهمی، خارجة بن حذافة عدوی، مستورد بن شداد فهری، و عبادة بن صامت از جمله آن صحابه هستند. این بخش بزرگترین بخش کتاب می‌باشد. گرچه مؤلف از موهبت نقد دقیق به قدر کافی بهره مند نیست؛ ولی باید ارزش کتاب وی را به عنوان نخستین اثر در این رشته که به جا مانده، از نظر دور نداشت؛ از این رو، این کتاب به عنوان ماخذی کهن در تاریخ فتوح اسلامی از دیرباز مورد توجه مورخان قرار گرفته و منبع راویانی چون ابن قدید (۳۱۲ ق)، ابوعمر کندی (۳۵۰ ق)، ابوالحسن علی بن منیر بن احمد خلال (۴۳۹ ق) و ابوطاهر احمد بن محمد سفلی اصفهانی بوده است. نویسندگان نامدار مصری مانند ابن تغری بردی و سیوطی نیز بخشی از اطلاعات مربوط به تاریخ و خطط مصر را از این کتاب برگرفته‌اند. ۳ - وضعیت کتابدر سده ۱۹ م، بخش‌هایی از کتاب به زبان‌های مختلف از جمله لاتین، فرانسوی، اسپانیایی و انگلیسی ترجمه و منتشر شد. در سال ۱۹۶۱ م عبدالمنعم عامر جلد اول آن را منتشر ساخت که دارای تصحیف و تحریفات فراوانی است. در سال ۱۹۷۴ م چاپ دیگری زیر نظر استاد محمد صبیح منتشر شد. این نسخه نیز حاوی تصحیفات و تحریفاتی است. نسخه حاضر با تحقیق و مقدمه دکتر علی محمد عمر تهیه و در سال ۱۴۱۵ ق/ ۱۹۹۵ م به چاپ رسیده است. فهرست اسامی زنان و مردان، قبائل و عشیره‌ها، اماکن و امم، آیات، احادیث و اشعار مذکور در متن به همراه فهرست موضوعات و مصادر و مراجع محقق، در انتهای کتاب آمده است. پاورقی‌ها توسط محقق، بیشتر به ذکر منابع، توضیح برخی لغات و اشاره به اختلاف نسخ اختصاص یافته است. [۲]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل، ابن عبدالحکم، ج۴، ص۱۸۵.
[۳]
کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص۱۳۴.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |