عیسی بن عبدالعزیز جزولیجزولی، ابوموسی عیسی بن عبدالعزیز بن یلَلْبَخْت، نحوی و لغت‌شناس مغربی قرن هفتم بود. ۱ - بیوگرافی جزولیجزولی به جزوله (به فتح یا ضمّ ج) قبیله‌ای از قبایل بربر منتسب است. [۱]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج ۲، ص ۳۷۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
[۲]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۹۰.
از تاریخ تولد و زادگاه وی اطلاعی در دست نیست. فقه و اصول مذهب مالکی را نزد ابومنصور ظافر مالکی اصولی (متوفی ۵۹۷) آموخت و نحو را از عبداللّه بن بَرّی (متوفی ۵۸۲) و صحیح بخاری را از ابومحمد بن عبیداللّه (قرن ششم) فراگرفت. [۳]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج ۲، ص ۳۷۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
[۴]
ابن‌ابّار، التکملة لکتاب الصلة، ج ۳، ص ۶۹۰، چاپ کودرا، مادرید ۱۸۸۹.
مدتی از عمر خود را در سفر به مشرق گذراند. پس از ادای فریضه حج ، برای کسب علم به مصر رفت. در آن‌جا در نهایت فقر زندگی کرد و برای به دست آوردن مایحتاج خود، زحمت فراوانی متحمل شد. سپس به مغرب بازگشت و در اَلْمَرِیة، کتاب اصول ابن‌سرّاج (متوفی ۳۱۶) را که دستنوشته خودش بود و آن را نزد استادش، ابن‌برّی، خوانده بود، برای امرار معاش گرو گذاشت. رهن کننده کتاب، وضع او را برای ابوالعباس مغربی، یکی از زاهدان مغربی، فاش کرد و او نیز مطلب را برای سلطان مغرب بازگو نمود. سلطان مغرب نیز به جزولی عنایت کرد. جزولی به بِجایه رفت و مدتی در آن‌جا اقامت کرد. [۵]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج ۲، ص ۳۷۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
[۶]
ابن‌ابّار، التکملة لکتاب الصلة، ج ۳، ص ۶۹۰، چاپ کودرا، مادرید ۱۸۸۹.
[۷]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۸۹.
[۸]
احمد بن علی دلجی، الفلاکة و المفلوکون، ج۱، ص ۹۱ـ۹۲، قاهره (۱۳۲۲).
[۹]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۵، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، ج ۱، ص ۵۴۱،ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۴۹.قاهره ۱۹۷۵.
۲ - مسئولیتهای جزولی در مراکشجزولی مدتی در شهر مراکش به تدریس نحو پرداخت و مدتی مسئولیت خطابه و تعلیم قرآن و دیگر متون اسلامی را در مسجد جامع مراکش به عهده داشت. در المریه نیز منصب قرائت ( قرائت ابوعمرو بصری ) و تدریس آن را پذیرفت و در بجایه نحو تدریس می‌کرد. [۱۰]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج ۲، ص ۳۷۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
[۱۱]
ابن‌ابّار، التکملة لکتاب الصلة، ج ۳، ص ۶۹۰، چاپ کودرا، مادرید ۱۸۸۹.
[۱۲]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۸۹ـ۴۹۰.
[۱۳]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج ۲، ص ۲۳۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
[۱۴]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۵، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، ج ۱، ص ۵۴۱،ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۴۹.قاهره ۱۹۷۵.
۳ - تاریخ وفات جزولیجزولی بین سالهای ۶۰۳ تا ۶۱۶ در هسکوره درگذشت. [۱۵]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج ۲، ص ۳۷۹ـ۳۸۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
[۱۶]
ابن‌ابّار، التکملة لکتاب الصلة، ج ۳، ص ۶۹۰، چاپ کودرا، مادرید ۱۸۸۹.
[۱۷]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۸۹.
[۱۸]
ابن‌قنفذ، الوفیات، ج۱، ص ۳۰۷، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴ - شاگردانبرخی از شاگردان جزولی عبارت بوده‌اند از: ابوالقاسم نحوی ورقی اندلسی ، ابوعلی عمر بن محمد شَلَوْبِینی (متوفی ۶۴۵)، ابن‌مُعْطی (متوفی ۶۲۸) و ابوعبداللّه بن محمد بن قاسم بن مَنداس آخرین شاگرد وی ابوعمر بن حَوْط‌اللّه بود که از جزولی اجازه گرفت. [۱۹]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج ۲، ص ۳۷۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
[۲۰]
احمد بن علی دلجی، الفلاکة و المفلوکون، ج۱، ص ۹۲، قاهره (۱۳۲۲).
[۲۱]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج ۲، ص ۲۳۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
[۲۲]
شوقی ضیف، المدارس النحویة، ج۱، ص ۳۰۱، قاهره (۱۹۶۸) هایی.
۵ - تألیفاتاز تألیفات او، مقدمه‌ای بر الجُمل زجّاجی (متوفی ۳۳۷) است به نام قانون، که مکتوبات جزولی در مجلس درس ابن‌برّی و بحثهای بین استاد و شاگردان و مسائل دیگر در آن مطرح شده است، اما جزولی آن را جزو تألیفات خود نیاورده است. این مقدمه شامل مباحثی پیچیده در علم نحو است که در نهایت ایجاز بیان شده است. [۲۳]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج ۲، ص ۳۷۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
[۲۴]
ابن‌ابّار، التکملة لکتاب الصلة، ج ۳، ص ۶۹۰، چاپ کودرا، مادرید ۱۸۸۹.
[۲۵]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۸۸ـ۴۸۹.
[۲۶]
احمد بن احمد غبرینی، عنوان الدرایة فیمن عرف من‌العلماء فی المائة السابعة ببجایة، ج۱، ص ۶۸، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۹۷۹.
[۲۷]
احمد بن احمد غبرینی، عنوان الدرایة فیمن عرف من‌العلماء فی المائة السابعة ببجایة، ج۱، ص۷۷، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۹۷۹.
۶ - شرح بر کتاب قانون جزولیقانون بسیار مورد توجه قرار گرفت و عده‌ای به شرح آن پرداختند [۲۸]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج ۲، ص ۳۷۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
[۲۹]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۳، ص ۶۹۰، ج ۵، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۵۰،قاهره ۱۹۷۵.
. با وجود نگارش شروح فراوان بر این کتاب و مثال‌هایی که برای قوانین آن آورده‌اند، علمای نحو این کتاب را دارای رموز و اشاراتی دانسته‌اند که حقیقت آن‌ها درک نشده است. [۳۰]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۸۹.
[۳۱]
ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی، ج ۲، ص ۱۸۹ـ۱۹۰، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
عده‌ای به علت سنگینی مباحث کتاب، آن را جدلیات منطقی در علم نحو دانسته و عده‌ای نیز آن را کتابی عقلی و منطقی به شمار آورده‌اند. [۳۲]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۸۹ـ۴۹۰.
[۳۳]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج ۲، ص ۲۳۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
[۳۴]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۳، ص ۶۹۰، ج ۵، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۵۰،قاهره ۱۹۷۵.
جزولی خود نیز در یک مجلد بزرگ شرحی بر این مقدمه نوشته است. [۳۵]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۹۰.
[۳۶]
ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی، ج ۲، ص ۱۹۰، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
[۳۷]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، ستون ۸۰۸، ، در حاجی‌خلیفه، ج ۵
۷ - استفاده عبدالقادر بغدادی از آرای جزولیعبدالقادر بغدادی [۳۸]
عبدالقادر بن عمر بغدادی، خزانة الادب و لب لباب لسان‌العرب، ج ۱، ص ۳۳۹، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
[۳۹]
عبدالقادر بن عمر بغدادی، خزانة الادب و لب لباب لسان‌العرب، ج ۶، ص ۷۶، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
از آرای جزولی در مباحث مختلف استفاده کرده است. شوقی ضیف [۴۰]
شوقی ضیف، المدارس النحویة، ج۱، ص ۳۰۱، قاهره (۱۹۶۸) هایی.
نیز به بعضی مباحث نحوی مشترک بین جزولی و دیگر علمای نحو اشاره نموده است.۸ - دیگر تألیفاتاز دیگر تألیفات اوست: الجزولیة (رساله‌ای در علم نحو)، امالی فی النحو، مُخْتَصَرُالْفَسْر (شرح) ابن جنی لدیوان متنبی، شرح اصول ابن‌السراج و شرح قصیده بانَتْ سُعاد [۴۱]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۴۸۹.
[۴۲]
ابن‌قنفذ، الوفیات، ج۱، ص ۳۰۷ـ ۳۰۸، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۳]
الفلاکة و المفلوکون، قاهره (۱۳۲۲).
[۴۴]
بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
[۴۵]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، ستون ۸۰۸، ، در حاجی‌خلیفه، ج ۵.
[۴۶]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۵، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، ج ۱، ص ۵۴۲، ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۵۰، قاهره ۱۹۷۵.
[۴۷]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج ۵، ص ۱۰۴، بیروت ۱۹۹۹.
منابع: (۱) ابن‌ابّار، التکملة لکتاب الصلة، چاپ کودرا، مادرید ۱۸۸۹. (۲) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۳) ابن‌قنفذ، الوفیات، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۴) ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹. (۵) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۵، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵. (۶) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵. (۷) عبدالقادر بن عمر بغدادی، خزانة الادب و لب لباب لسان‌العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰. (۸) احمد بن علی دلجی، الفلاکة و المفلوکون، قاهره (۱۳۲۲). (۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۱۰) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴. (۱۱) شوقی ضیف، المدارس النحویة، قاهره (۱۹۶۸) هایی. (۱۲) احمد بن احمد غبرینی، عنوان الدرایة فیمن عرف من‌العلماء فی المائة السابعة ببجایة، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۹۷۹. (۱۳) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۴۶۶۰. |