علی بن محمد نسفی بزدویعلی بن محمّد بن حسین بن عبدالکریم بن موسی نسفی بَزدَوی، مشهور به ابوالعسر، از فقهای بزرگ حنفی ماوراءالنهر در قرن پنجم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - سبب شهرت بَزدَوی به ابوالعسر ۳ - نام پدر نسفی بَزدَوی ۴ - تاریخ ولادت نسفی بَزدَوی ۵ - اساتید نسفی بَزدَوی ۶ - راویان حدیث از نسفی بَزدَوی ۷ - نسفی بَزدَوی به گفته علاءالدین بخاری ۸ - محل وفات نسفی بَزدَوی ۹ - مقبره نسفی بَزدَوی به نوشته ابوطاهر سمرقندی ۱۰ - تاریخ وفات نسفی بَزدَوی ۱۱ - آثار و تألیفات بزدوی ۱۲ - علت شهرت بزدوی ۱۳ - ویژگی‌های کتاب اصول بزدوی ۱۴ - کتاب بزدوی نشان دهنده نقش مهم تبلیغی و رواج جدال‌ها و مناظرات فقهی و اصولی ۱۵ - روش بزدوی در زمینه علم جدال و مناظره از دیدگاه ابن خلدون ۱۶ - مناظرات بزدوی با دانشمندان شافعیِ عصر خود ۱۷ - بزدوی از دیدگاه شرح حال نویسان ۱۸ - تاریخ ولادت بزدوی ۱۹ - مراد از واژه طریقة در تعبیر «صاحبُ الطّریقة علی مذهب ابی حنیفه» ۲۰ - عقاید کلامی بزدوی ۲۱ - روش بزدوی در ترویج کلام ماتریدی ۲۲ - نسبت دادن اصول مهم اعتقادی ماتریدیان به ابوحنیفه ۲۳ - مشهورترین و مفصّلترین شرح بر اصول بزدوی ۲۴ - تلفیقِ روش اصولی حنفیان با طریقه شافعیان توسط فقهای حنفی ۲۵ - فهرست منابع ۲۶ - پانویس ۲۷ - منبع ۱ - بیوگرافی بَزدَوییاقوت حموی [۱]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۰۴، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
بزدوی را بزده، سمعانی [۲]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
و سمرقندی، [۳]
ابوطاهر بن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
به صورت پزدوی ضبط کرده اند. لقب مشهور و خاصِّ وی «فخرالاسلام» است («و هوالمراد عندالاطلاق»؛ [۴]
تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۱۲۹، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
که در برخی کتب تراجم [۵]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
«فجرالاسلام» آمده که ظاهراً ناشی از تصحیف است. همچنین ابن خلدون [۶]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
لقب او را سیف الاسلام ذکر کرده است.۲ - سبب شهرت بَزدَوی به ابوالعسرسبب شهرت وی به ابوالعسر، سختی و مشکل بودن نوشته ها و کتابهایش بر خلاف آثار برادرش محمّد، مشهور به ابوالیُسر ، بوده است. [۷]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۸]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۷ ـ ۸، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
به نوشته عبدالقادر قرشی [۹]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۷۸ به نقل از الانساب او، کراچی.
این دو برادر به الصّدرین البزدویَّین معروف اند.۳ - نام پدر نسفی بَزدَویمحمود بن سلیمان کُفوی ، [۱۰]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴ ـ ۱۲۵، کراچی ۱۳۹۳.
[۱۱]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۸۱ به نقل از کتابِ کتائب اعلام الاخیار من فقهاء مذهب النعمان المختار اثر کفوی، کراچی.
عبدالکریم را جَدّ بزدویها، و نه جدّ پدر آنها، می داند؛ اما با توجه به تصریح محمد بن محمد بزدوی [۱۲]
محمد بن محمد بزدوی، اصول الدین، ج۱، ص۳، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
در این باره، نمی توان رأی کفوی را پذیرفت. نام پدر آنها محمد بن حسین بوده است. [۱۳]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱ـ۲۰۲، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۱۴]
عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۱۵]
عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۵، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۱۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۲، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
لکنوی نیز که ظاهراً به سبب اشتباه در ذیل نامهای «علی بن محمّد و محمد بن محمد» [۱۷]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
[۱۸]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
نامی از حسین نبرده، پس از بیان نظر کفوی آن را مردود دانسته و در ذیل نام ابوالیسر بدین امر تصریح دارد. [۱۹]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
همچنین سمرقندی [۲۰]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
اشتبا‌ها نام پدر بزدوی را حسین گفته است.۴ - تاریخ ولادت نسفی بَزدَویتاریخ دقیق ولادت بزدوی معلوم نیست، و آن را حدود ۴۰۰ دانسته اند. [۲۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۳، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۲]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
[۲۳]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
[۲۴]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۹۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
۵ - اساتید نسفی بَزدَویدر منابع صریحاً از استاد یا استادان وی نامی برده نشده ولی گفته‌اند که پدرش، ابوالحسن محمد بن حسین، متکلم و فقیهی حنفی بوده که فقه و کلام را از جدّ خود عبدالکریم و او از ابومنصور ماتُریدی (متوفی ۳۳۳) فرا گرفته بوده است. [۲۵]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۷۷، کراچی.
بنابراین، با توجه به مسلک کلامی و اصولیِ بزدوی و از آنرو که وی از پدرش نقل حدیث می‌کرده، [۲۶]
عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
شاید بتوان پدرش را استاد اصلیِ او دانست. همچنین بعید نیست که او از قاضی عبداللّه بن عمر دَبُوسی (متوفی ۴۳۰یا۴۳۲) نیز، که علاءالدین عبدالعزیز بن احمد بخاری در شرح کشف الاسرار [۲۷]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۴، ص۴۰۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۸]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۵، کراچی.
وی را از مصادیق تعبیر «بعض مشایخنا» شمرده، بهره علمی برده باشد، همچنانکه شرحی بر کتاب او در علم اصول نگاشته است.۶ - راویان حدیث از نسفی بَزدَویشاگرد معروف او، که سمعانی [۲۹]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
وی را تنها واسطه روایت حدیث میان خود و بزدوی دانسته («لم یحدّثنا عنه سواه»)، ابوالمعالی محمد بن نصر بن منصور مدینی ، خطیب مشهور سمرقند، بوده است. [۳۰]
ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۳۱]
یاقوت حموی، ج۱، ص۶۰۴، معجم البلدان، ذیل بزده، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
[۳۲]
عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
نجم الدین ابوحفص عمر بن احمد بن اسماعیل نسفی (متوفی ۵۳۷)، از شاگردان ابوالیسر [۳۳]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۲۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۳۴]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، ج۴، ص۴۰۶، کشف الاسرار،پانویس ۴، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و محمد بن محمد بن حسن زالی بلخی [۳۵]
عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
از دیگر راویانِ حدیث از بزدوی بوده اند.۷ - نسفی بَزدَوی به گفته علاءالدین بخاریبه گفته علاءالدین بخاری [۳۶]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۵۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
بزدوی مدتی در بخارا به تحصیل اشتغال داشت، اما وی بیشترین سالهای عمر خود را در سمرقند سپری کرد و در آن‌جا قاضی، مدرّس [۳۷]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۳، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳۸]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۳۲۸، بیروت ۱۹۸۶.
[۳۹]
عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۴۰]
ابوطاهر بن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
و پیشوای مذهبی حنفیان («شیخ الحنفیّه»، «استاذالائمه»، «امام الاصحاب بماوراءالنّهر» و...) [۴۱]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۴۲]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۴۳۰، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴۳]
عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۴۴]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۵، کراچی ۱۳۹۳.
بود.۸ - محل وفات نسفی بَزدَویبزدوی در کِسّ، شهری نزدیک سمرقند [۴۵]
محمد بن احمد ذهبی، ج۱۸، ص۶۰۳، سیر اعلام النبلاء، پانویس ۲، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
وفات یافت و جنازه او در محله جاکردیزه سمرقند به خاک سپرده شد. [۴۶]
عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۴۷]
عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۴۸]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
۹ - مقبره نسفی بَزدَوی به نوشته ابوطاهر سمرقندیبه نوشته ابوطاهر سمرقندی [۴۹]
ابوطاهر بن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
مقبره او، که در قرن سیزدهم از مزارهای معروف سمرقند بوده، در درون ارگ سمرقند و در صحن مسجد وزیر قرار دارد.۱۰ - تاریخ وفات نسفی بَزدَویبیشتر کتب تراجم معتبر، تاریخ وفات وی را روز پنجشنبه پنجم رجب ۴۸۲ ثبت کرده اند، [۵۰]
عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۵۱]
محمد بن احمد ذهبی، ج۱۸، ص۶۰۳، سیر اعلام النبلاء، پانویس ۲، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۵۲]
ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۵۳]
عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۵۴]
تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
[۵۵]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۵۶]
صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۱۱۷، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
اما در برخی منابع سالهای دیگری آمده است (از جمله ۴۸۱) [۵۷]
تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
[۵۸]
ابوطاهر بن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
(۴۸۴) [۵۹]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، تعلیقه ۱، به نقل از کتابِ الحطّه بذکرالصّحاح السّتّه، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
(و نیز حدود ۴۸۰). [۶۰]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۴۳۰، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۱ - آثار و تألیفات بزدویشرح حال نویسان بزدوی آثار متعدّدی برای وی برشمرده اند، از جمله کشف الاستار در تفسیر ؛ شرح الجامع الصحیح محمد بن اسماعیل بخاری در حدیث ؛ غناءالفقهاء و المبسوط، هر دو در فقه ، شرح کتب فقهیِ الجامع الکبیر، الجامع الصغیر و زیادة الزّیادات، هر سه از محمد بن حسن شیبانی؛ سیرة المذهب ؟ فی صفة الادب (الادلّة ؟)؛ الامالی؛ کتب کلامیِ شرح الفقه الاکبر منسوب به ابوحنیفه و کتاب المیسّر و کتابهای شرح تقویم الادلّة از ابوزید دبوسی و کنزالوصول الی معرفة الاصول (مشهور به اصول بزدوی) در علم اصول [۶۱]
تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
[۶۲]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۶۳]
عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۶۴]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
[۶۵]
ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۶۶]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۱۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۷]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۴۶۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۸]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۵۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۹]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۶۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۰]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۶۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۱]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۰۱۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۲]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۴۸۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۳]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۴، ج ۲، ستون ۳۴، ۳۸۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۴]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، ج ۱، ستون ۶۹۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۵]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۹۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
[۷۶]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۳۲۸ـ۳۲۹، بیروت ۱۹۸۶.
[۷۷]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۸ ـ ۹، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲ - علت شهرت بزدویشهرت بزدوی بیش‌تر به دلیل کتاب اصول بزدوی است که متنی نسبتاً موجز و انشایی دشوار دارد؛ ۱۳ - ویژگی‌های کتاب اصول بزدویبا اینهمه، دارای ویژگی‌هایی است که باعث توجه و اهتمام علمای حنفی بدان و تدوین شروح و حواشی متعدّدی بر آن شده است، [۷۸]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۱۲ـ۱۱۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۹]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
از جمله در مقایسه با کتب اصولیِ پیشین و حتی معاصر خود (مثلاً اصول سرخسی) از انسجام، ترتیب و فصل بندی کاملتری برخوردار است [۸۰]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۸۱]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۱۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
از سوی دیگر محتوا و مضمون آن از دو لحاظ نزد فقهای عامّه بویژه حنفیان حائز اهمیت است: ۱) شیوه خاص در زمینه اصول فقه. از این نظر، اصول بزدوی را تبیین کننده و حتی او را از مبتکرانِ روشی در زمینه اصول فقه اهل سنت می‌توان دانست که به نام روش فقیهان («طریقة الفقهاء» یا «طریقة الحنفیه» از آنرو که حنفیان بیش‌تر پیرو این روش بودند) [۸۲]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۸۳]
محمد بن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صج، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۴]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۹ ـ ۱۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
معروف شده است و شیوه استنباط در آن بر اساس گردآوریِ فروع فقهیِ مشابه و استخراج و استنباط قواعد اصولی از آنهاست.در این روشِ استنباط، بر خلافِ روش متکلمان (طریقة المتکلّمین)، که بیش‌تر شافعیان ، اشاعره و معتزله از آن تبعیت می‌کنند و بر استدلالهای عقلی و عقاید کلامی استوار است نه بر احکام جزئی، بر پیوند اصول با فقه تأکید، و به شواهد و امثله فقهی بسیار استناد می‌شود. [۸۵]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۸۶]
محمد بن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صج، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۷]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۹ ـ ۱۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
بزدوی شاخصترین مدافع این روش و از زمره «علمای تخریج» [۸۸]
محمد خُضَری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۲۴۵، بیروت ۱۹۸۳.
به شمار می‌رود که از قرن چهارم پدیدار شدند و بتدریج در فقه عامّه، بویژه فقه حنفی، به تدوین و استخراج «اصول فقه» از منابع نخستین پرداختند. [۸۹]
محمد خُضَری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۹۰]
محمد خُضَری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۲۵۹، بیروت ۱۹۸۳.
۲) نقش آن در ترویج علم جدل و مناظرات اصولی و فقهی.۱۴ - کتاب بزدوی نشان دهنده نقش مهم تبلیغی و رواج جدال‌ها و مناظرات فقهی و اصولیکتاب بزدوی نشان دهنده نقش مهم تبلیغی و رواج جدال‌ها و مناظرات فقهی و اصولی در آن دوران است که بیش‌تر میان حنفیان و شافعیان رایج بود و به تعصّبات شدیدی انجامید. [۹۱]
محمد خُضَری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۲۴۷ـ۲۴۹، بیروت ۱۹۸۳.
با تأمّل در این کتاب، بویژه در موارد مخالفت بزدوی با نظریات اصولی و کلامیِ شافعی و معتزله، می توان به شیوه معارضه جویانه و مجادله آمیز پی برد؛ مانند ردّ عقیده آنان به «دلالت نهی بر بطلان یا فساد» [۹۲]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۵۰ ـ ۵۳، کراچی.
«وجود مفهوم لقب، مفهوم وصف و... در نصوص» [۹۳]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۱۲۷، کراچی.
«وجود استطاعت قبل از فعل» [۹۴]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۴۱، کراچی.
«مصیب بودن مجتهد در اجتهاد خود» (یا تصویب معتزلی) [۹۵]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۲۷۸ـ۲۷۹، کراچی.
«حسن و قبح عقلی به‌طور مطلق» [۹۶]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۳، کراچی.
[۹۷]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۲ـ۳۲۳، کراچی.
و...۱۵ - روش بزدوی در زمینه علم جدال و مناظره از دیدگاه ابن خلدونبه نوشته ابن خلدون [۹۸]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
بزدوی در زمینه«علم جدال و مناظره» روشی خاص داشته که به نام او معروف شده است (طریقه البزدوی). در این روش، مناظره صرفاً بر اساس ادلّه شرعی از قبیل نص و اجماع صورت می‌گرفته است. موضوع و محتوای این مناظرات، که در عصر بزدوی بر بیان ریشه های اختلاف پیشوایان مذاهب عامه درباره ادلّه اصولی و مبانی استنباطی متمرکز شده بود، به «علم الخلاف» موسوم شد [۹۹]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶ـ۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۱۰۰]
صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۲، ص۲۰۸ ـ ۲۱۰، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
[۱۰۱]
صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۲، ص۲۷۶ ـ ۲۷۸، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
[۱۰۲]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۰۳]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۵۵۵ ـ ۵۵۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۰۴]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۷۹ ـ ۵۸۰، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۰۵]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۷۲۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
که ابوزید دبوسی را واضع و تدوین کننده آن دانسته اند [۱۰۶]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۵۵۵ ـ ۵۵۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۰۷]
صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۱، ص۲۷۷، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
[۱۰۸]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۰۹]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۰۹، بیروت ۱۹۸۶.
[۱۱۰]
عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۳۹، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۱۶ - مناظرات بزدوی با دانشمندان شافعیِ عصر خوددر بعضی کتب، گفتگو‌ها و مناظرات بزدوی با دانشمندان شافعیِ عصر خود آمده است، مانند مناظره و مباحثه با عالمی شافعی، گفتگو و مباحثه با غزالی [۱۱۱]
ابوطاهر بن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
و مناظره با امام الحرمین جوینی در بخارا [۱۱۲]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۵۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
.۱۷ - بزدوی از دیدگاه شرح حال نویسانشرح حال نویسان ، بزدوی را با تعبیر «صاحبُ الطّریقة علی مذهب ابی حنیفه» ستوده اند. [۱۱۳]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۱۱۴]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۰۴، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
[۱۱۵]
ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۱۱۶]
عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۱۱۷]
ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۸ - تاریخ ولادت بزدویتاریخ دقیق ولادت بزدوی معلوم نیست، و آن را حدود ۴۰۰ دانسته اند. [۱۱۸]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۱۹ - مراد از واژه طریقة در تعبیر «صاحبُ الطّریقة علی مذهب ابی حنیفه»مراد از واژه «طریقة» به نظر برخی [۱۱۹]
محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، ص۶، مصر ۱۳۵۰.
[۱۲۰]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۵، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۲۱]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۸ ـ ۹، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
روش استنباط اصولیِ بزدوی یعنی همان «طریقة الفقهاء» و به عقیده برخی دیگر [۱۲۲]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۱۲۳]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۷۹، کراچی.
شیوه جدالیِ وی در مناظرات است.۲۰ - عقاید کلامی بزدویبزدوی در عقاید کلامی ، همچون سایر حنفیان، پیرو مسلک کلامیِ ابومنصور ماتریدی ، از پیشروانِ روش اصولیِ «طریقة الفقهاء»، است. [۱۲۴]
محمد بن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صد، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۱ - روش بزدوی در ترویج کلام ماتریدیهر چند نقش بزدوی در ترویج مستقیم کلام ماتریدی به اندازه برادرش ابوالیسر نبوده است، وی در قالب قواعد اصولی از این کلام استفاده کرده است. ۲۲ - نسبت دادن اصول مهم اعتقادی ماتریدیان به ابوحنیفهاو در مقدمه اصول خود، اصول مهم اعتقادی ماتریدیان [۱۲۵]
محمد بن محمد ماتریدی، کتاب التوحید، ج۱، ص۲۶ـ۵۱، چاپ فتح الله خلیف، بیروت ۱۹۸۶.
از جمله ازلی بودن صفات خدا ، اثبات تقدیر خیر و شر از جانب خداوند ، وجود استطاعت بزدوی در کِسّ، شهری نزدیک سمرقند همراه با فعل عبد ، مخلوق بودن افعال عباد به خلق خدا ، عدم حصول کفر با ارتکاب کبائر و اثبات رؤیت خداوند در آخرت را به ابوحنیفه نسبت داده و صریحاً خود و علمای حنفی را از مذهب اعتزال مبرّا دانسته [۱۲۶]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳ـ۴، کراچی.
و بار‌ها با عقاید معتزله و گاه با اشاعره [۱۲۷]
علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۲ـ۳۲۳، کراچی.
به مخالفت برخاسته است.۲۳ - مشهورترین و مفصّلترین شرح بر اصول بزدویمشهورترین و مفصّلترین شرح بر اصول بزدوی کشف الاسرار علاءالدین بخاری است که بار‌ها به چاپ رسیده است. همچنین کتابهای التّقریرِ شیخ اکمل الدین بابرتی ، تنقیح الاصولِ محبوبی و تخریج الاحادیث قاسم ابن قطلوبغاحنفی از شرحهای مشهور آن به شمار می‌روند. [۱۲۸]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۱۲ـ۱۱۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۲۹]
احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۳۰]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲۴ - تلفیقِ روش اصولی حنفیان با طریقه شافعیان توسط فقهای حنفیبرخی از فقهای حنفی با تألیف کتاب‌هایی، به تلفیقِ روش اصولی حنفیان و به‌طور مشخص اصول بزدوی با طریقه شافعیان از جمله کتاب اصولِ آمِدی مبادرت کرده اند، مانند البدیع (یا بدیع النّظام) احمد بن علی حنفی معروف به ابن ساعاتی ، فصول البدائع فی اصول الشّرائعِ شمس الدین محمد فناری ، الموافقات شاطبی، جمع الجوامعِ تاج الدین سُبکی ، مسلم الثبوت محب الدین بن عبدالشکور ، التّحریر کمال الدّین ابن همام و شروح آن چون تیسیرالتّحریر محمدامین حسینی بخاری مکی و التّقریر و التّحبیر محمد ابن امیر الحاج حلبی . [۱۳۱]
محمد بن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صد ـ ه، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۳۲]
عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۱۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۳۳]
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۲۵ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۲) ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱. (۳) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۴) عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشف الاسرار، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۵) محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، مصر ۱۳۵۰. (۶) علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، کراچی. (۷) محمد بن محمد بزدوی، اصول الدین، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۸) محمد بن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۹) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۰) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۱) تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. (۱۲) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۳) محمد خُضَری، تاریخ التشریع الاسلامی، بیروت ۱۹۸۳. (۱۴) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۵) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶. (۱۶) ابوطاهر بن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش. (۱۷) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۱۸) صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹. (۱۹) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۲۰) احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، موصل ۱۹۵۴. (۲۱) احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۲) عبدالقادر بن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲. (۲۳) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶). (۲۴) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی ۱۳۹۳. (۲۵) محمد بن محمد ماتریدی، کتاب التوحید، چاپ فتح الله خلیف، بیروت ۱۹۸۶. (۲۶) عمر بن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱. (۲۷) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳. ۲۶ - پانویس
۲۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن محمد نسفی‌بزدوی»، شماره۱۲۷۰. |