عباسقلی‌آقا باکیخانفباکیخانُف، عباسقلی‌آقا (۱۲۰۸-۱۲۶۳ق/۱۷۹۴-۱۸۴۶م)، مشهور و متخلص به «قدسی»، مورخ و یکی از بزرگان ادب قفقاز می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - زبان فارسی و عربی ۱.۲ - پیوستن به ارتش ۱.۳ - تشکیل انجمن ادبی ۱.۴ - مرگ ۲ - آثار ۲.۱ - ریاض القدس ۲.۲ - مشکاة الانوار ۲.۳ - نصیحت‌نامه ۲.۴ - قانون قدسی ۲.۵ - کشف الغرائب ۲.۶ - تهذیب الاخلاق ۲.۷ - عین المیزان ۲.۸ - اسرار ملکوت ۲.۹ - گلستان ارم ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - بیوگرافیباکیخانُف، عباسقلی‌آقا (۱۲۰۸-۱۲۶۳ق/۱۷۹۴-۱۸۴۶م)، مشهور و متخلص به «قدسی»، مورخ و یکی از بزرگان ادب قفقاز می‌باشد. او پیش از نفوذ روسیه در قفقاز با عنوان باکی خانلی شناخته می‌شد. [۱]
EI ۲، ج۱، ص۹۵۸.
[۲]
TOrkiye diyanet vakf o Islam ansiklopedisi، Istanbul، ج۴، ص۵۴۳، ۱۹۹۱.
[۳]
هیئت جواد، سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی، ج۱، ص۲۴۲، تهران، ۱۳۶۶ش.
پدرش میرزاخان محمد ثانی، پیش از سلطه روسیه از خان‌های باکو و قوبا (قوبه) بود و تا اوایل سده ۱۳ق/۱۹م بر این نواحی حکومت داشت، چنانکه عباسقلی در قریه امیرحاجیان به دنیا آمد. [۴]
هیئت جواد، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیرباخیش، ج۱، ص۱۴۰، تهران، ۱۳۵۸ش.
[۵]
جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، ج۱، ص۴۳، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳.
[۶]
TOrkiye diyanet vakf o Islam ansiklopedisi، Istanbul، ج۴، ص۵۴۳، ۱۹۹۱.
[۷]
باکیخانف عباسقلی‌آقا، گلستان ارم، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش عبدالکریم علی‌زاده و دیگران، باکو، ۱۹۷۰م.
۱.۱ - زبان فارسی و عربیباکیخانف تا حدود سال ۱۲۳۵ق/۱۸۲۰م به آموختن زبان فارسی و عربی پرداخت. ۱.۲ - پیوستن به ارتشدر این سال [۱۲۳۵ق/۱۸۲۰م] در تفلیس به خدمت ارتش روسیه درآمد. او در این شهر، زبان روسی را فراگرفت و آنگاه در ستاد نیرو‌های روسیه در قفقاز به عنوان مترجم مشغول خدمت شد. باکیخانف در ۱۲۴۸ق/۱۸۳۲م به خدمت مارشال پاسکویچ فرمانده کل نیرو‌های روسیه در جنگ‌های ایران و روس (۱۸۲۶- ۱۸۲۸م) درآمد و مدت دو سال به روسیه سفید، فنلاند، لیتوانی، لهستان و دیگر نواحی اروپا سفر کرد [۸]
باکیخانف عباسقلی‌آقا، گلستان ارم، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش عبدالکریم علی‌زاده و دیگران، باکو، ۱۹۷۰م.
[۹]
Azarbaijan sovet ensiklopediyasi، Baku، ج۱، ص۵۷۲، ۱۹۷۶.
[۱۰]
ج۱۹، ۲۶۱-۲۶۲، BSE ۳.
وی در امور جنگ و مذاکرات صلح میان روسیه و ایران و نیز در جریان جنگ و صلح با دولت عثمانی، از همرا‌هان پاسکویچ بود. [۱۱]
باکیخانف عباسقلی‌آقا، گلستان ارم، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش عبدالکریم علی‌زاده و دیگران، باکو، ۱۹۷۰م.
[۱۲]
Azarbaijan sovet ensiklopediyasi، Baku، ج۱، ص۵۷۲، ۱۹۷۶.
۱.۳ - تشکیل انجمن ادبیباکیخانف در قوبا، انجمنی ادبی با نام «گلستان» تأسیس کرد و به بررسی آثار فردوسی، خیام، نظامی، خاقانی، مولوی، سعدی، حافظ و جز آنان پرداخت. [۱۳]
جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، ج۱، ص۴۴، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳.
۱.۴ - مرگوی در ۱۲۶۲ق/۱۸۴۶م از خدمت کناره گرفت و راهی مکه شد. [۱۴]
جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، ج۱، ص۴۴، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳.
او در میانه راه مکه به مدینه، بیمار شد و در وادی فاطمه درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد. [۱۶]
تربیت، محمدعلی، ج۱، ص۳۰۶، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش.
۲ - آثارباکیخانف آثار متعددی در زمینه‌های مختلف به زبان‌های ترکی، فارسی و عربی به رشته تحریر درآورد. ۲.۱ - ریاض القدسوی در نخستین مراحل فعالیت خویش کتاب ریاض القدس را در ۱۲۳۶ق/۱۸۲۱م در احوال چهارده معصوم (علیهم السلام) به زبان ترکی نوشت. [۱۸]
تربیت، محمدعلی، ج۱، ص۳۰۶، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش.
۲.۲ - مشکاة الانواراز دیگر نوشته‌های او در این دوره، کتاب مشکاة الانوار و مرآة الجمال است که هر دو به زبان فارسی است. مشکاة الانوار شامل بعضی مطالب اخلاقی، و مرآة الجمال شامل مجموعه‌ای از اشعار فارسی است. [۱۹]
جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، ج۱، ص۴۴، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳.
[۲۰]
هیئت جواد، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیرباخیش، ج۱، ص۱۴۳، تهران، ۱۳۵۸ش.
۲.۳ - نصیحتنامهنصیحتنامه اثر دیگر او درباره اخلاقیات است که در ۱۲۴۲ق/۱۸۲۷م به زبان ترکی برای کودکان نوشته است. ۲.۴ - قانون قدسیاثر دیگر او قانون قدسی در زمینه دستور زبان فارسی است. مؤلف این اثر فارسی را در ۱۲۴۷ق/۱۸۳۱م نوشت و سپس به زبان روسی ترجمه کرد و به نیکلای اول امپراتور روسیه تقدیم نمود. قانون قدسی به هر دو زبان در تفلیس به چاپ رسیده است. [۲۱]
هیئت جواد، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیرباخیش، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، تهران، ۱۳۵۸ش.
[۲۲]
جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، ج۱، ص۴۵، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳.
۲.۵ - کشف الغرائباثر دیگر او با عنوان کشف الغرائب که به زبان فارسی، و درباره کشف قاره آمریکاست. ۲.۶ - تهذیب الاخلاقباکیخانف رساله‌ای با عنوان تهذیب الاخلاق نوشت و در آن ضمن بهره‌گیری از آثار فلاسفه اسلامی و شرق به شرح بعضی نکات فلسفی پرداخت. ۲.۷ - عین المیزاناثر دیگر او عین المیزان رساله‌ای در منطق است که دو بخش و به زبان عربی است. ۲.۸ - اسرار ملکوتاز دیگر نوشته‌های باکیخانف اسرار ملکوت به زبان فارسی است که مؤلف خود آن را به عربی ترجمه کرده است. باکیخانف در این اثر با استناد به اندیشه‌های متفکران اروپایی و مشرق زمین به کیفیت اجرام سماوی و برخی مسائل مربوط به علم هیأت و نجوم پرداخته است. وی در سفر به استانبول، این اثر را به سلطان عبدالمجید تقدیم کرد که ترجمه ترکی آن در استانبول (۱۲۶۵ق/ ۱۸۴۹م) چاپ و منتشر شد. [۲۳]
جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، ج۱، ص۴۵، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳.
[۲۴]
هیئت جواد، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیرباخیش، ج۱، ص۱۴۲، تهران، ۱۳۵۸ش.
۲.۹ - گلستان ارممهمترین اثر باکیخانف گلستان ارم است که تاریخ تألیف آن را ۱۲۵۷ق/۱۸۴۱م دانسته‌اند. [۲۵]
هیئت جواد، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیرباخیش، ج۱، ص۱۴۱، تهران، ۱۳۵۸ش.
مؤلف نخست این اثر را به فارسی نوشت و سپس آن را به روسی ترجمه کرد. وی در نامه‌ای به نیکلای اول تزار روسیه نوشت که هدفش از نگارش کتاب آشنا کردن جهانیان با تاریخ داغستان و قفقاز بوده است.در نامه او چنین آمده است: «مدتی در خدمت فرمانروای کل ماوراء قفقاز بودم. در این دوران ضرورت نگارش تاریخ سرزمینمان را که نانوشته مانده بود، احساس کردم. برای تدارک تاریخ سرزمین خویش از مآخذی ارزشمند بهره جستم که در اختیارم قرار داشت و این کار برای هر کس میسر نبود». [۲۷]
جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، ج۱، ص۴۵، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳.
باکیخانف در نگارش گلستان ارم از آثار مورخان، جهان‌گردان و جغرافی‌دانان رومی، بیزانسی، ارمنی و اسلامی بهره جست و تاریخ شیروان و داغستان را تا سر حد امکان به گونه‌ای قابل توجه ارائه کرد؛ اما مؤلف به دوران حکومت سلجوقیان، اتابکان ایلدگز و خوارزمشاهیان و دوران مغول تا عهد صفویه توجه کافی مبذول نداشته است. [۲۸]
علی‌زاده عبدالکریم، مقدمه بر گلستان ارم، ج۱، ص۱۴.
از نکات مهم گلستان ارم توجه مؤلف به حکومت خان‌ها در قفقاز است. کتاب با شرح جنگ‌های ایران و روس (که در زمان حیات وی روی داده بود) و عهدنامه گلستان پایان می‌یابد. [۲۹]
علی‌زاده عبدالکریم، مقدمه بر گلستان ارم، ج۱، ص۱۵.
۳ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ، الذریعة. (۲) باکیخانف عباسقلی‌آقا، گلستان ارم، به کوشش عبدالکریم علی‌زاده و دیگران، باکو، ۱۹۷۰م. (۳) تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش. (۴) جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳. (۵) علی‌زاده عبدالکریم، مقدمه بر گلستان ارم. (۶) هیئت جواد، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیرباخیش، تهران، ۱۳۵۸ش. (۷) هیئت جواد، سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی، تهران، ۱۳۶۶ش. (۸) Azarbaijan sovet ensiklopediyasi، Baku، ۱۹۷۶. (۹) BSE ۳. (۱۰) EI ۲. (۱۱) TOrkiye diyanet vakf o Islam ansiklopedisi، Istanbul، ۱۹۹۱. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۳۹۷، برگرفته از مقاله «باکیخانُف». رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|