زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

طاووس خانم تاج‌الدوله اصفهانی




تاجُ‌ الدّولۀ اِصْفَهانی، طاووس خانم، ادیب، شاعر و خطاط سدۀ ۱۳ق/۱۹م و یکی از زنان فتحعلی‌شاه قاجار (سل‌ ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق) بود.


۱ - معرفی


طاووس خانم به سبب جایگاه ویژه‌ای که نزد شاه داشت، از او لقب تاج‌الدوله گرفت.
[۱] اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ج۲، ص۱۴۰، ۱۳۰۵ق.
[۲] رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۴۹، تهران، ۱۳۴۷ش.
‌
وی اهل اصفهان و از گرجی‌زادگان صفویه بود. فتحعلی‌شاه در یکی از سفرهایش به اصفهان، تاج‌الدوله را که در آن هنگام ۷ یا ۸ سال داشت، به میرزا عبدالوهاب اصفهانی، متخلص به «نشاط» سپرد تا در تهران و زیر نظر او به تحصیل علوم ادبی بپردازد.
[۳] دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، ج۳، ص۲۱۷۲، تهـران، ۱۳۶۶ش.
[۴] بختیاری، پژمان، طاووس خانم، ج۱، ص۸۰، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.
نشاط در حق تاج‌الدوله پدری و استادی کرد و او را به درجۀ کمال رساند.
[۵] اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۲، ۱۳۰۵ق.
‌

۲ - همسر فتحعلی‌شاه


تاج‌الدوله به عنوان زن چهل و دوم فتحعلی‌شاه، در ۱۲۲۴ق/ ۱۸۰۹م به عقد وی درآمد.
[۶] ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۶، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
[۷] بامـداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۳، ص۳۸۱، تهران، ۱۳۵۷ش.
فتحعلی‌شاه پس از ازدواج، نام تخت جواهرنشان خود «تخت‌ خورشید» را به «تخت طاووس» تغییر داد.
[۸] عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، ج۱، ص۸، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۹] اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ج۲، ص۱۴۳، ۱۳۰۵ق.
[۱۰] بختیاری، پژمان، طاووس خانم، ج۱، ص۸۱، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.
لیدی شیل نیز در خاطرات خود می‌نویسد که همسران شاه اصولاً قدرت و جایگاه خاصی نداشتند، مگر تاج‌الدوله که بسیاری از بزرگان قاجار در خدمت وی بودند.
[۱۱] شیل، م ل، خاطرات، ج۱، ص۷۱، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۱۲] ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۷، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
[۱۳] عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، ج۱، ص۷- ۸، تهران، ۱۳۵۵ش.
‌

۳ - سرگذشت


تاج‌الدوله صاحب چندین فرزند شد، از جمله: عضدالدوله، احمد میرزا نویسندۀ تاریخ عضدی، و سلطان محمد میرزا سیف‌الدوله (شاعر).
[۱۴] ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۶، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
[۱۵] رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۴۹، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۱۶] بختیاری، پژمان، طاووس خانم، ج۱، ص۸۲، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.
[۱۷] دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، ج۳، ص۲۱۷۷، تهـران، ۱۳۶۶ش.
پس از مرگ فتحعلی‌شاه در ۱۲۵۰ق/۱۸۳۴م، تاج‌الدوله از بیم درگیری شاه‌زادگان مدتی به سیدمحمدباقر شفتی (د ۱۲۶۰ق)، از دانشمندان معروف اصفهان پناه برد؛ پس از بر تخت نشستن محمدشاه (سل‌ ۱۲۵۰-۱۲۶۴ق)، تمامی جواهرات خود را به وی بخشید و به همراه سیف‌الدوله، یکی از پسرانش به عتبات سفر کرد و پس از چند بار سفر به حج، تا پایان عمر در نجف ماند و در همان شهر نیز درگذشت و در صحن مطهر آرامگاه امیر مؤمنان علی (علیه‌السلام) دفن شد.
[۱۸] ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۷، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
[۱۹] رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۴۹، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۲۰] بختیاری، پژمان، طاووس خانم، ج۱، ص۸۵، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.
‌

۴ - آثار


تاج‌الدوله که نزد نشاط اصفهانی ادب آموخته بود، در سرودن شعر نیز دست داشت. سروده‌های وی‌ به‌طور پراکنده در منابع آمده است.
[۲۱] عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، ج۱، ص۷، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۲۲] اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ج۲، ص۱۴۳-۱۴۵، ۱۳۰۵ق.
[۲۳] دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، ج۳، ص۲۱۷۶، تهـران، ۱۳۶۶ش.
[۲۴] رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۴۹-۵۰، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۲۵] مشیر سلیمی، علی‌اکبر، زنان سخنور، ج۱، ص۳۱۱-۳۱۲، تهران، ۱۳۳۵ش.
[۲۶] کشاورز صدر، محمدعلی، از رابعه تا پروین، ج۱، ص۱۶۵، تهران، چاپ کاویان.
تهرانی، آقابزرگ نیز دیوانی به او نسبت داده که تاکنون نسخه‌ای از آن یافت نشده است
[۲۷] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۹، ص۶۳۹.    
محمود میرزا قاجار (۱۲۱۴-۱۲۷۱ق) کتاب پروردۀ خیال را به خواهش تاج‌الدوله و به نام پدرش فتحعلی‌شاه نوشته است.
[۲۸] منزوی، خطی، ج۵، ص۳۵۳۹.
[۲۹] ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۷، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
‌

۵ - فهرست منابع


(۱) تهرانی، آقابزرگ، الذریعه.‌
(۲) اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ۱۳۰۵ق.‌
(۳) بامـداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ش.‌
(۴) بختیاری، پژمان، طاووس خانم، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.‌
(۵) دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، تهـران، ۱۳۶۶ش.‌
(۶) رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، تهران، ۱۳۴۷ش.‌
(۷) ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، اصفهان، ۱۳۷۵ش.‌
(۸) شیل، م ل، خاطرات، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، ۱۳۶۲ش.‌
(۹) عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، تهران، ۱۳۵۵ش.‌
(۱۰) کشاورز صدر، محمدعلی، از رابعه تا پروین، تهران، چاپ کاویان.‌
(۱۱) مشیر سلیمی، علی‌اکبر، زنان سخنور، تهران، ۱۳۳۵ش.‌
(۱۲) منزوی، خطی.

۶ - پانویس

 
۱. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ج۲، ص۱۴۰، ۱۳۰۵ق.
۲. ↑ رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۴۹، تهران، ۱۳۴۷ش.
۳. ↑ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، ج۳، ص۲۱۷۲، تهـران، ۱۳۶۶ش.
۴. ↑ بختیاری، پژمان، طاووس خانم، ج۱، ص۸۰، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.
۵. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۲، ۱۳۰۵ق.
۶. ↑ ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۶، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
۷. ↑ بامـداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۳، ص۳۸۱، تهران، ۱۳۵۷ش.
۸. ↑ عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، ج۱، ص۸، تهران، ۱۳۵۵ش.
۹. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ج۲، ص۱۴۳، ۱۳۰۵ق.
۱۰. ↑ بختیاری، پژمان، طاووس خانم، ج۱، ص۸۱، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.
۱۱. ↑ شیل، م ل، خاطرات، ج۱، ص۷۱، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، ۱۳۶۲ش.
۱۲. ↑ ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۷، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
۱۳. ↑ عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، ج۱، ص۷- ۸، تهران، ۱۳۵۵ش.
۱۴. ↑ ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۶، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
۱۵. ↑ رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۴۹، تهران، ۱۳۴۷ش.
۱۶. ↑ بختیاری، پژمان، طاووس خانم، ج۱، ص۸۲، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.
۱۷. ↑ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، ج۳، ص۲۱۷۷، تهـران، ۱۳۶۶ش.
۱۸. ↑ ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۷، اصفهان، ۱۳۷۵ش.
۱۹. ↑ رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۴۹، تهران، ۱۳۴۷ش.
۲۰. ↑ بختیاری، پژمان، طاووس خانم، ج۱، ص۸۵، یغما، تهران، ۱۳۲۸ش، شم‌ ۲ و ۳.
۲۱. ↑ عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، ج۱، ص۷، تهران، ۱۳۵۵ش.
۲۲. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، ج۲، ص۱۴۳-۱۴۵، ۱۳۰۵ق.
۲۳. ↑ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، ج۳، ص۲۱۷۶، تهـران، ۱۳۶۶ش.
۲۴. ↑ رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۴۹-۵۰، تهران، ۱۳۴۷ش.
۲۵. ↑ مشیر سلیمی، علی‌اکبر، زنان سخنور، ج۱، ص۳۱۱-۳۱۲، تهران، ۱۳۳۵ش.
۲۶. ↑ کشاورز صدر، محمدعلی، از رابعه تا پروین، ج۱، ص۱۶۵، تهران، چاپ کاویان.
۲۷. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۹، ص۶۳۹.    
۲۸. ↑ منزوی، خطی، ج۵، ص۳۵۳۹.
۲۹. ↑ ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، ج۱، ص۲۱۷، اصفهان، ۱۳۷۵ش.


۷ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج الدوله اصفهانی»، شماره۵۶۵۰.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.