محمدتقی رازی نجفی اصفهانیمحمدتقی رازی نجفی اصفهانی، مشهور و معروف به شیخ رازی یا محمدتقی ایوانکی و صاحب حاشیه، سرسلسله خاندان نجفی اصفهانی است. وی صاحب کتاب هدایةالمسترشدین می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیدر بین سال های (۱۱۸۷ ـ ۱۱۸۵ هـ . ق) در روستای «ایوان کیف» در خانواده ای مذهبی فرزندی چشم به جهان گشود که بعد ها منشأ برکات فراوانی شد.پدر و مادرش به دلیل علاقه و محبتشان به امام نهم ـ علیه السلام ـ او را محمد تقی نام نهادند. شیخ محمد تقی بن عبد الرحیم (محمد رحیم) تهرانی، ایوان کیفی ورامینی حائری اصفهانی در حدود سال ۱۱۸۵ هجری قمری به دنیا آمد. پدرش مرحوم محمدرحیم بیک (متوفای ۱۲۱۷ قمری) اهل ایوان کی یا ایوان کیف تهران و از بزرگان ایل استجلو یا استاجلو بوده و مدتی نیز والی آن منطقه بوده و سپس در اصفهان ساکن شده است. مادرش دختر الله ویروی بیک بیگدلی از خوانین محترم کرمانشاه و خواهر زن آقا محمد علی کرمانشاهی، ارشد پسران آقا محمد باقر وحید بهبهانی است و خواهرش همسر آقا احمد نوه وحید بهبهانی و صاحب کتاب مرآت الاحوال است. به همین مناسبت خانواده مسجد شاهیان اصفهان با خانواده امام جمعه‌های کرمانشاه خویشاوندی پیدا می‌کنند. (به نقل از کتاب علمای اصفهان) شیخ محمد تقی از رؤسای علما و مجتهدین و بزرگان فقها و مدرسین و زاهدین زمان خود بود که در فقه و اصول صاحب آرا و افکار مشهوری است. فقیهان و اصولی‌های بعد از او پیوسته پیرامون افکار و اقوال او به بحث و تحقیق پرداخته‌اند و از آنها متاثر گردیده‌اند. وی با همه علم و فضیلتی که داشت در تمام عمر خود گرفتار ضعف و پریشانی و اختلال معاش بود، ولی با عفت و مناعت طبع زندگی می‌کرد. ۲ - خاندانخاندان شیخ محمد تقی عموما اهل فضل بوده‌اند. شیخ جعفر کاشف الغطاء دارای چندین نفر داماد بوده که همگی عالم و فقیه و از بزرگان دانشمندان زمان خود بوده‌اند و عبارتند از: شیخ محمد تقی اصفهانی، آقا سید صدر الدین عاملی، آقا محمد باقر بن محمد باقر هزار جریبی، شیخ اسد الله بن اسماعیل کاظمینی صاحب کتاب مقابیس. شیخ آقا بزرگ تهرانی در مورد خاندان شیخ محمد تقی این چنین می‌گوید: «آل صاحب حاشیة بیت علم جلیل فی الاصفهان، یعد من اشرفها و اعرقها فی الفضل. فقد نبغ فیه جمع فطاحل العلماء و رجال الدین الافاضل، کما قضوا دورا مهما فی خدمة الشریعة و ناولوا الریاسة العامة لا فی الاصفهان فحسب، بل فی ایران مطلقا». در بین این خاندان زنان عالمه و با فضیلتی همچون سیده ربابه سلطان بیگم دختر سید محمد علی معروف به آقا مجتهد، دختر سید صدر الدین عاملی، همسر محمد باقر بن محمد تقی اصفهانی، و همسر شیخ محمد تقی اصفهانی دختر عالمه کاشف الغطاء دیده می‌شوند. ۳ - دوران کودکیاز زمان شروع به تحصیل شیخ و مکان آن و اساتید اولیه او در مقدمات و سطوح اطلاعی دقیق در دست نیست. آن چه مسلم است او درس وحید بهبهانی (متوفای ۱۲۰۵ هـ . ق) را چند سال درک کرده است و در همه تراجم او را از شاگردان وحید می نویسند. بنابر این می بایست تحصیل را از کودکی آغاز کرده باشد تا بتواند در سن حدود ۱۵ سالگی یا کمی بیشتر به محضر درس (استاد کل) وحید بهبهانی حاضر شود و چند سال نیز از درس او بهره مند گردد. [۱]
قبیله عالمان دین، شیخ هادی نجفی، ص۱۵ و ۱۴.
۴ - هجرت به نجفشیخ محمد تقی در اوایل جوانی به عتبات عالیات رفت و در کربلا از محضر درس استاد وحید بهبهانی و همچنین از مجلس دیگر استادان بزرگ علم و فضیلت نیز بهره فراوان برد و سپس به نجف اشرف مشرف گردید و از درس علامه بحر العلوم (متوفای ۱۱۱۵ هـ . ق) استفاده نمود. [۲]
رجال اصفهان در علم و عرفان و ادب و هنر، دکتر سید محمد باقر کتابی ج۱، ص ۹۶، چاپ اول ، ۱۳۷۵.
[۳]
نجوم السماء، ص ۳۸۰.
شیخ متجاوز از دوازده سال یعنی قبل از وفات وحید بهبهانی تا پس از واقعه حمله وهابیان به کربلا در آن شهر ها نزد دانشوران فحل و مجتهدان بزرگ تحصیل نموده است. ۵ - استادان و مشایخ اجازهاز نام استادان دوره مقدمات و سطح مرحوم شیخ محمد تقی اطلاعی در دست نیست؛ فقط از زمانی که ایشان در درس خارج یا سطوح عالیه در اعتاب مقدسه حاضر می شده خبرهای مختصری وجود دارد. استادان این دوره ایشان که احتمالاً از قبل از سال (۱۲۰۰ هـ . ق) شروع می شود و تا هنگام مهاجرت به ایران ختم می شود عبارتند از: ۱. وحید بهبهانی (۱۲۰۵ ـ ۱۱۱۷ هـ . ق) ۲. شیخ جعفر نجفی کاشف الغطاء. ۳. سید محسن اعرجی کاظمینی. ۴. سید مهدی بحرالعلوم. ۵. میر سید علی حائری کربلایی. ۶. سید مصلح الدین مهدوی. ۷. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی. ۶ - ازدواج با برکتشیخ محمد تقی داماد شیخ جعفر کبیر؛ صاحب کشف الغطا است. وی با یکی از دختران شیخ به نام نسمه خاتون (متوفای حدود ۱۲۹۵ هـ . ق) ازدواج نموده است. [۴]
رجال اصفهان در علم و عرفان و ادب و هنر ج۱، ص۹۹.
۷ - بازگشت به وطنشیخ محمد تقی پس از تکمیل تحصیل و رسیدن به مقام اجتهاد و کسب اجازات از استادان خود، پس از سال (۱۲۱۶ هـ . ق) و واقعه حمله وهابی ها به کربلا و احتمال حمله به شهر نجف اشرف، به ایران مهاجرت نمود. سال مهاجرت ایشان به طور قطع معلوم نیست؛ اما به طور مسلم پس از سال (۱۲۱۶ هـ . ق) است و از روی احتمال پس از فوت پدر در سال (۱۲۱۷ هـ . ق) بوده است. شیخ در ابتدای ورود خود به ایران، جهت زیارت به مشهد مقدس روانه می شود. شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الکرام البرره» در این باره می نویسد: «وقتی که مرحوم شیخ محمد تقی اصفهانی صاحب حاشیه به مشهد رضا ـ علیه السلام ـ مشرف گردید به منزل حاج میرزا داود خراسانی فرزند میرزا مهدی اصفهانی (۱۱۹۰ ـ ۱۲۴۰ هـ . ق) وارد گردیده و آن مرحوم در بزرگداشت و اکرام میهمان عزیز خود نهایت کوشش را نموده و بدهیهای آن عالم بزرگوار را که بالغ بر یک هزار تومان بوده است از مال خود پرداخت نموده و مدت چهارده ماه ایشان را نزد خود نگهداشته و در این مدت، فقه و اصول را خدمت آن مرحوم تلمذ نموده است.» [۵]
تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر ج۱، ص۱۳۷.
[۶]
الکرام البرره شیخ آقا بزرگ تهرانی ج۲، ص۵۱۳.
۸ - در یزدشیخ محمد تقی پس از چهارده ماه توقف در سرزمین مقدس رضوی آن شهر را ترک نمود و وارد یزد گردید. وی در شهر یزد به تدریس فقه و اصول پرداخت. مدت توقف شیخ در یزد معلوم نیست. نواده ایشان حجة الاسلام شیخ هادی نجفی در این باره می نویسد: از قرائن چنین معلوم است که شیخ بیش از یک سال در یزد می ماند و پس از آن شاید به علت عدم مساعدت محیط و سختی معیشت، این شهر را ترک نموده و به اصفهان مهاجرت می نماید. [۷]
قبیله عالمان دین، ص ۱۶.
۹ - درخشش در اصفهانقرن سیزدهم هجری یکی از درخشان ترین دوره های علمی شهر تاریخی اصفهان است. شهری که از روی حق و حقیقت آن را «مرکز دانش مشرق زمین» خوانده اند. در ربع اول این قرن یکی از چهره های درخشان علم و دانش و بزرگان از مجتهدان که به اصفهان مهاجرت نموده و این شهر را وطن خود قرار داده و به تأسسیس حوزه علمیه پرداخته است. «مرحوم شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی است.» ورود ایشان به اصفهان احتمالا قبل از سال (۱۲۲۵ هـ . ق) بوده است. آن مرحوم در اصفهان ساکن گردید و پس از او یگانه فرزندش شیخ محمد باقر مسجد شاهی که عالمی جلیل و محققی مدقق بود، چراغ دانش را که او بر افروخته بود روشن و روشن تر نگاه داشت و به فرزندان عالم و برومند و مجتهد و خدمتگزار دین و مردم تحویل داد و آنان این شمع فروزان را بحمدالله تاکنون که متجاوز از یک قرن و نیم از ابتدای فروزش آن می گذرد همچنان روشن و نورانی نگاه داشته اند. [۸]
تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر ج۱، ص۱۴.
شیخ در ابتدای ورود خود به اصفهان، در محله «احمد آباد» ساکن شده و در مسجد ایلچی حوزه درس منعقد نمود و در آن مسجد اقامه جماعت می نمود. طلاب اصفهان چون احاطه کامل و تحقیقات شیخ را در مباحث علمی خصوصا علم اصول شنیدند از گوشه و کنار به گرد او جمع شده و حوزه درس و بحث او یکی از حوزه های معتبر گردید. مؤمنین و مقدسین نیز چون زهد و پارسایی او را می بینند به جماعت او حاضر گردیده به تدریج چون مسجد ایلچی برای برپایی درس و اقامه نماز جماعت گنجایش نداشته این مجالس به مسجد شاه (امام) تغییر مکان داد و این عالم بزرگ در آن مسجد به تدریس و امامت جماعت می پردازد. ۱۰ - حوزه درستعداد شرکت کنندگان در درس شیخ محمد تقی را تا چهار صد نفر نوشته اند. [۹]
طبقات اعلام الشیعه (الکرام البرره) ج۱، ص ۲۱۵ به نقل از تکمله أمل الآمل.
اگر چه مرحوم میرزا محمد باقر موسوی خوانساری که خود از شاگردان بنام شیخ بوده می نویسد: مجلس درسش مشحون از علما و فقها بود و بالغ بر سیصد نفر از علماء در مجلس درسش حضور می یافتند. [۱۰]
روضات الجنات ج۲، ص۱۲۴.
که با توجه به جمعیت اصفهان در آن روز و اهل علم و حوزه موجود در آن وقت و معاصر بودن شیخ با مرحوم سید محمد باقر حجة الاسلام «شفتی» که ریاست آن زمان اصفهان با ایشان بوده؛ می توان گفت تقریباً تمام طلاب مستعد و فاضل و درس خوان اصفهان در درس ایشان حاضر می شده اند و اولین حوزه درس در آن زمان متعلق به ایشان بوده است.مرحوم حاج شیخ عباس قمی در مورد درس شیخ می نویسد: ... در اصفهان سکنی نمود، فضلا در درس او اجتماع کردند، مجلس درسش مجمع فضلا گردید. [۱۱]
فوائد الرضویه، ج۲، ص ۴۳۵.
۱۱ - شاگردان۱. ملا احمد ابن عبدالله خوانساری. ۲. شیخ محمد تقی گلپایگانی. ۳. میرزا محمد باقر موسوی خوانساری چهار سوقی. ۴. مولی محمد تقی فرزند حسینعلی هروی اصفهانی حائری. ۵. سید محمد حسن مجتهد. ۶. میر سید حسن مدرس. ۷. سید میرزا حسن فرزند محمد معصوم رضوی مشهدی. ۸. میرزای مجدد. ۹. آقا حسین ورنامخواستی لنجانی اصفهانی. ۱۰. شیخ محمد حسین فرزند محمد رحیم بیک استاجلو. ۱۱. حاج ملا حسینعلی. ۱۲. حاج میرزا داود. ۱۳. مولی زین العابدین گلپایگانی. ۱۴. آقا سید محمد صادق. ۱۵. ملا عبدالجواد. ۱۶. ملا علی قارپوزآبادی زنجانی. ۱۷. شیخ فتح الله. ۱۸. آقا مهدی. ۱۹. شیخ مهدی کجوری شیرازی. ۲۰. حاج ملا هادی سبزواری. ۲۱. حاج میرزا هدایت الله ابرسجی شاهرودی خراسانی. ۲۲. میر محمد بن میر محمد حسین شهرستانی حائری. ۲۳. شیخ محمد فرزند محمد علی فرزند محمد شفیع خراسانی طهرانی نجفی. ۱۲ - آثاردر تراجم و فهرست کتابها و کتابخانه ها، از کتاب ها و دست نوشته های شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی نام برده شده که در این جا به مناسبت به آن ها اشاره می شود. ۱. مسائل. ۲. احکام نماز. ۳. تقریرات بحث فقه. ۴. تبصره الفقهاء. ۵. مسأله الظنون. ۶. رساله ای در مفطر نبودن توتون. ۷. رساله عملیه به فارسی. ۸. رساله ای در فساد شرط ضمن عقد. ۹. کتاب شرح اسماء حسنی. ۱۰. کتابی در طهارت. ۱۱. رساله ای در بحث دوران امر بین اقل و اکثر در علم اصول. [۱۲]
قبیله عالمان دین، ص ۲۵.
۱۲. هدایة المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین. ۱۳ - فرزندانفرزند او محمد باقر بن محمد تقی اصفهانی (متوفای ۱۳۰۱ قمری) از اعاظم علما و فقهای زمان خود بود. او از شاگردان مبرز شیخ انصاری (متوفای ۱۲۸۱ قمری) و شیخ حسن بن جعفر کاشف الغطاء (متوفای ۱۳۲۳ قمری) و صاحب جواهر (متوفای ۱۲۶۶ قمری) می‌باشد. او در مدت چهل سال امامت جماعت و تدریس در مسجد شاه اصفهان را عهده دار بود و از ابتدای اقامت در اصفهان به اقامه حدود و امر به معروف و نهی از منکر همت گماشت. در مجلس درس او شاگردانی همچون سید اسماعیل صدر، محمد کاظم یزدی صاحب حاشیه مکاسب، شیخ الشریعه اصفهانی و فرزندش محمد تقی بن محمد باقر حاضر می‌شدند. [۱۳]
اعیان الشیعة، ج۷، ص۲۶.
شیخ محمد تقی بن محمد باقر (متوفای ۱۳۳۲ قمری) معروف به آقا نجفی از بزرگان و مجتهدین زمان خود و صاحب کتابهای انوار العارفین، لب الاصول، بحر الانوار و... می‌باشد.همچنین شیخ محمد حسین بن محمد باقر اصفهانی (متوفای ۱۳۰۸ قمری) و شیخ محمد باقر بن شیخ محمد تقی بن شیخ محمد باقر اصفهانی و شیخ اسماعیل بن محمد باقر بن شیخ محمد تقی اصفهانی از بزرگان علم و فضیلت در این خاندان می‌باشند. از دیگر بزرگان، شیخ رضا بن شیخ محمد حسین بن محمد باقر اصفهانی است که آقا بزرگ تهرانی راجع به او این چنین می‌گوید «کان مجتهدا فی الفقه، متبحرا فی الاصول، متضلعا فی الفلسفة، خبیرا بالتفسیر، بارعا فی الکلام و العلوم الریاضیة». [۱۴]
مستدرکات اعیان الشیعة، به نقل از آقا بزرگ تهرانی، ج۶، ص۱۶۵.
برادر صاحب ترجمه شیخ محمد حسین بن عبد الرحیم اصفهانی صاحب کتاب الفصول الغرویة، محقق، مدقق و یگانه عصرش بود. کتاب با ارزش الفصول الغرویة و نظریات شیخ محمد حسین اصفهانی همواره مورد توجه علمای بعد از او بوده است. فرزندان او، محمد باقر بن محمد حسین اصفهانی، عبد الحسین بن محمد حسین اصفهانی و عبد الرحیم بن عبد الحسین اصفهانی (متوفای ۱۳۶۷ قمری) نیز، از فضلا و مجتهدین زمان خود بوده‌اند. ۱۴ - ارادت به امامانهجرت شیخ محمد تقی در اوائل نوجوانی به نجف اشرف و کربلای معلا و کاظیمن گرچه جهت بهره گیری هرچه بیشتر و بهتر از محضر عالمان و بزرگان حوزه علمیه آن شهرها بوده است، اما آن چه مهم تر و جلب توجه می کند این است که آن مرحوم سفر به عتبات را به منظور برخورداری هر چه بیشتر از زیارت امامان ـ علیهم السلام ـ و کسب معنویت برگزیده بود. این حقیقت را می توان با حرکت دیگری از آن شیخ در همین راستا صورت گرفته تأیید کرد و آن بازگشت ایشان در سال (۱۲۲۰ هـ . ق) به ایران است. وی در بازگشت به وطن بدون درنگ به زیارت امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا ـ علیه السلام ـ می شتابد و مدت چهارده ماه در آن دیار توقف می نماید. ۱۵ - تخصص و تبحرآن چه می توان به قطع و یقین گفت این است که: علامه محقق و فقیه و اصولی مدقق شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی از عالمان محقق فرقه امامیه است و در فقه و اصول صاحب آرا و افکار مشهوری است که اصولی ها و فقیهان بعد از او پیوسته پیرامون افکار و اقوال او به بحث و تحقیق پرداخته و از آن ها متأثر گردیده اند. صاحب روضات الجنات که از شاگردان مبرز شیخ است درباره او می نویسد: شیخ از برترین علمای عصر خویش در فقه و اصول بود؛ بلکه نسبت به سایرین از دید و نظر بالاتری در علوم معقول و منقول برخوردار بود. [۱۵]
روضات الجنات، ج۲، ص ۱۳۱.
شاهد بر این مدعا آثار بسیار ارزشمندی است که از مرحوم شیخ باقی مانده است که در این میان می توان به کتاب «هدایة المسترشدین» اشاره کرد. این کتاب در اصول فقه نگارش یافته و از مهم ترین کتاب های اصول بین متأخرین است و همواره مورد نظر و عنایت دانشمندان بوده است و احاطه و تحقیقات عمیق و افکار بلند شیخ در این کتاب به خوبی پیداست. مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره می نویسد: ... این کتاب (هدایة المسترشدین) بر احاطه شیخ و تبحر و تحقیق ایشان در علم اصول حکایت می کند و همیشه آرا و نظریات شیخ مورد بحث و گفت و گوی افاضل از حوزویان بوده است. [۱۶]
طبقات اعلام الشیعه، (الکرام البرر)، ج۱، ص ۲۱۵.
۱۶ - سخن بزرگانگفتار پیرامون شخصیت علمی صاحب حاشیه بسیار است که به چند نمونه آن اشاره می‌شود: در روضات الجنات اینطور آمده است: «فاصبح افضل اهل عصره فی الفقه و الاصول بل ابصر اهل وقته بالمعقول و المنقول و صار کانه المجسم فی الافکار الدقیقة و المنظم من الانظار العمیقة استادا للکل فی الکل، و فی اصول الفقه علی الخصوص و جنات الفضل الدائمة الاکل فی مراتب المعقول و المنصوص.» [۱۷]
روضات الجنات، ج۲، ص۱۲۳.
در الفوائد الرضویة: «شیخ عالم فاضل محقق مدقق قدوة المحققین و ترجمان الاصولیین صاحب تعلیقه کبیره بر معالم الدین موسوم به هدایة المسترشدین.» [۱۸]
الفوائد الرضویة، ص۴۳۴.
۱۷ - وفاتعلامه شیخ محمدتقی در روز جمعه نیمه شوال سال (۱۲۴۸ هـ . ق) در سن حدود شصت سالگی در شهر اصفهان دعوت حق را لبیک گفت و به دیار باقی شتافت. محدث قمی می نویسد: مرحوم حاجی محمد ابراهیم کلباسی (۱۲۶۱ ـ ۱۱۸۰ هـ . ق) بر او نماز گذارد. [۱۹]
فوائد الرضویه، ص ۴۳۵
، در دو کتاب روضات الجنات و ریحانه الادب، آمده است که حجه الاسلام سید محمد باقر شفتی (متوفای ۱۲۶۰ هـ . ق) صاحب کتاب مطالع الانوار با جمع بسیاری بر جنازه او نماز خواندند [۲۰]
روضات الجنات، ص ۱۳۱.
[۲۱]
ریحانه الادب، ج۴، ص ۴۰۴.
وی در تخت فولاد در بقعه وسط تکیه مادر شاهزاده نزدیک قبر محقق خوانساری و قبر مرحوم آیة الله حاج سید زین العابدین موسوی خوانساری پدر بزرگوار ایشان به خاک سپرده شد. [۲۲]
فوائد الرضویة، ص۴۳۴ - ص۴۰۹.
[۲۳]
اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۹۸.
[۲۴]
کرام البررة، ص۲۱۷- ۲۱۵.
[۲۵]
روضات الجنات، ج۲، ص۱۲۳.
[۲۶]
تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص۲۱۳.
[۲۷]
مستدرکات اعیان الشیعة ج۶ ص۱۶۵.
۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعسایت اندیشه قم نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |