شرح النجاة من الغرق (کتاب)

---

«شرح کتاب النجاة»، اثر فخر الدین اسفراینی نیشابوری، از دانشمندان قرن ششم قمری است. این کتاب، به زبان عربی و در توضیح کتاب النجاة ابن سینا می‌ باشد.

۱ - انگیزه نگارش

---

در دیباچه کتاب آمده است: «فقد التمس منی واحد من خلص اخوانی ان املی علیه شرح کتاب النجاة للشیخ الرئیس- قدس الله روحه- فاحجمت عن مطلوبه لمعرفتی بقصور نفسی عن بلوغه، فلم یزد ایای عنه الا الحاحا، فاجبت ملتمسه و اسعفت بمراده مستوفقا من الله و مستعینا به علی اتمام هذا المطلوب الرفیع و رتبته علی ثلاثة اقسام کما رتبه صاحب الکتاب».

۲ - ساختارکتاب

---

کتاب، مشتمل بر سه مقاله بیست و سه فصلی، یازده فصلی و سی فصلی است. در مقاله اول، قبل از فصول، یک مقدمه ذکر شده است. اسفراینی، در پاره‌ای از موارد، جهت تفسیر کلام شیخ، به تحلیل محتوای بحث پرداخته که در طی آن عبارت ‌های شیخ تفسیر می‌ گردد، از این رو به تفسیر بند بند عبارات شیخ نپرداخته است.

۲.۱ - نقدهای شارح

شارح، نقدهای متعددی بر شیخ وارد نموده از قبیل:
۱. عدم صحت احاله شیخ به منطق نجات، چه در نجات گفت وگویی از مطلب احاله شده، به میان نیامده است؛ مثلا شیخ در مورد انواع مقولات، می‌ گوید: «فقد شرحنا حالها فی المنطقیات...» و شارح، در ذیل آن می‌ گوید: «المذکور منها فی منطق هذا الکتاب لیس کذلک لانه لم یذکر شیئا یسیرا منه.»
۲. نقد کثرت حاصل در صادر اول به آن که نظریه فلاسفه مشاء، بیانی بدون برهان است.
۳. نقد کلام شیخ در تقریر بحث، همچو بحث وقوع حرکت جهت حصول کمال.
۴. نقد عبارت شیخ، نظر به محتوا.
۵. حکم بر تناقض گویی در کلام شیخ، همچو حکم به صفت بودن وجود برای واجب الوجود و اقرار وی بر آن که وجود واجب غیر عارض بر ماهیت است. «و هذا یناقض مذهبه فی ان وجود الواجب لذاته غیر عارض لماهیته.»
۶. اشکال بر شیخ در عدم تصحیح علم واجب به جزئیات. «لما اثبت ان الواجب لذاته لا یعلم الجزئیات من حیث هی متغیرة فاسدة و انما یعلمها علی وجه کلی لا یعزب عن علمه شی ء جزئی و هذا مشکل.»
۷. تلخیص برهان شیخ و حکم به زیاده گویی وی در تقریر برهان. «و اعلم ان هذا البرهان یتم بدون هذا التطویل.»
۸. اشکال بر شیخ در یکی از تقسیم‌های وجود. «هذا التقسیم غیر مستقیم؛ لان الممکن لا یتردد بین ان یصح وجوده و ان لا یصح وجوده.»
۹. نقد کلام شیخ در بیان اقسام تقدم. «و اعلم انه لم یوجد دلیل قاطع علی انحصار التقدم فی هذه الاقسام و البحث و الاستقراء ارشد الی هذه الاقسام». طرح غیر دقیق بحث از نظر جایگاه منطقی، همچو تقدم بحث تقسیم قوه قبل از تعریف آن. «الاولی ان یؤخر هذا الکلام الی ما بعد تحدید القوة.»
۱۰. نقد شیخ در ایراد بحث خطابی در خست و شرافت علل به جای طرح بحث عقلی آن. «اقول بحث الخسة و الشرف من المباحث الخطابیة.»
۱۱. وقوع تقسیم غیرعقلی در کلام شیخ. «اعلم ان هذا التقسیم غیر منحصر و مع ذلک ففی هذا الکلام اختلال.»
۱۲. مقولات، به فصول از یک دیگر نباید ممتاز باشند بر خلاف رای شیخ. «ان الانقسام بالمقولات اذا کان انقساما بالفصول کانت المقولات کانها انواع و هذا عجیب منه.»
۱۳. لزوم تاخر بحث در سلسله مباحث و مآلا وقوع بحث در جایگاه غیر منطقی آن. «الاولی ان یذکر هذه الکلمات فی تقریر المعاد الروحانی فالاولی ان یؤخر شرحها الی ذلک الموضع.»
۱۴. جایگاه اشتباه بحث در مقام. «فهذه وقع اجنبیا عن هذا الموضع و قد ذکرناه فی موضعه.»
۱۵. وجوب تاخیر بحث تعری هیولی از صورت پس از بحث اثبات هیولی. «فلا ادری لم فعل کذلک.»
۱۶. عدم شایستگی کلام در مقام. «و هذا الکلام لا یلیق بهذا الموضع.» «هذا الکلام لا تعلق له بهذا الفصل فلا ادری لم ذکره.»
۱۷. نقد جایگاه بحثی شیخ. «هذا الکلام حق لکنه ذکر هذا فی المنطق.»
۱۸. عدم رعایت تقدم و تاخر منطقی در سیر عبارات نجات در یک بحث. «هذا الکلام ینبغی ان یذکر عقیب البیان المذکور فی ان الموجد لصور العناصر الجوهر المفارق.»
۱۹. غیر مفهوم بودن پاره ‌ای از عبارات نجات. «هذا الکلام غیر مفهوم.»
۲۰. عدم فایده در پاره ‌ای از نقض و ابرام ‌ها در گفتار شیخ. «هذا سؤال و جواب عنه و هو مشکل، لم تظهر لی فائدته.»
۲۱. زیاده گویی مخل و عدم بحث از آنچه شایسته است. «و اعلم ان هذا الفصل مشتمل علی زوائد و مع ذلک لم یذکر فیه تقسیما مختصرا و بالجملة فهذا الکلام لیس کما ینبغی.»
۲۲. تشویش و اختلال موجود در عبارات شیخ. «و باقی الفصل مشوش و المقصود ما ذکرناه.» «هذا الکلام فیه اختلال.»
۲۳. نقد شیخ در زیاده گویی در تقریر برهان. «ما الفائدة فی ایراد هذا الکلام، مع ان البرهان یتم بدون هذا.» «هذا حاصل هذا التطویل.»
۲۴. نقد عبارت پردازی شیخ. «هذا اللفظ مختل.»
۲۵. وجود اجمال گویی مخل در کلام شیخ. «هذا الکلام- مع انه لیس فیه زیادة بیان- مجمل.»
۲۶. تکرار بی جا در عبارات شیخ. «و اکثر هذه الکلمات مکررة.» «اعلم ان هذا لیس برهانا آخر علی المطلوب و انما هو اعادة المطلوب مع زیادات لا فائدة فیها.» «فعلة هذا الکلام تقدمت، فلا فائدة فی اعادتها.»
۲۷. زیادگی گفتار شیخ و عدم فایده آن. «و باقی الکلام لیس فیه زیادة فائدة.» «و لا ادری ما الغرض من هذا.» «هذا الکلام قد تقدم فلا فائدة فی ذکره.» با وجود این همه، گاه خود شارح در فهم کلام شیخ دچار مشکل شده است، همچو خلط وی در پاره ‌ای از تقسیمات شیخ.. یا گاهی به هنگام حصرهای منطقی، قسیم کلام خود را نیاورده است: . گاه شارح در نقد خود بر شیخ، دچار کژ فهمی شده است، همچو نقد شیخ در حصول دایره. «و لا بد من اقامة الحجة علی امکان ثبات احد طرفیه مع حرکة طرفه الآخر.» .

۲.۲ - نظرات شارح

۱. ممارست در علوم حکمی موجب صفای نفس در ادراک حقایق است.
۲. امید نجات و رستگاری در ابلهان بیش از تیزهوشان است.
۳. گرایش به عدم خلود اصحاب کبائر.
۴. لزوم تهذیب و سلوک جهت فهم لذایذ اخروی.

۳ - وضعیت کتاب

---

از ویژگی‌های این تصحیح، علاوه بر تصحیح انتقادی بر اساس نسخ خطی، ارائه عکسی بخش حکمت وسطی (هندسه، عدد، نجوم و موسیقی) است. این تصحیح، در بر دارنده فهرست تفصیلی مطالب، آیات، احادیث، اعلام، کتب و رسائل، مصادر تحقیق و... است.

۴ - پانویس

---