سراج‌الدین آرزوآرِزو، سراج‌الدین علی‌خان اکبرآبادی ملقب به استعدادخان، و و معروف به «خانِ آرزو» (۱۰۹۹-۱۱۶۹ق/۱۶۸۷-۱۷۵۶م)، شاعر، عارف و دانشمند هندی بود و دارای آثار بسیار به زبان فارسی و اردو، «آرزو» تخلص شعری او بود. ۱ - نسبپدرش حسام‌الدین (د ۱۱۱۵ق/۱۷۰۳م) از امیران دربار اورنگ‌زیب (۱۰۶۸-۱۱۱۸ق/۱۶۵۷-۱۷۰۷م) بود، و گه‌گاه شعر می‌سرود و «حسام» یا «حسامی» تخلص می‌کرد. آرزو نسب خویش را از سوی پدر به شیخ کمال‌الدین ، خواهرزادۀ پیر نصیرالدین محمود «چراغ‌دهلی» (د ۷۵۷ق/۱۳۵۶م) و از سوی مادر به شیخ‌محمد غوث گُوالیاری (د ۹۷۰ق/۱۵۶۲م)، نگارندۀ جواهر خمسه می‌رساند. [۱]
آزاد بلگرامی، میرغلامعلی، ج۱، ص۲۲۷، سرو آزاد (مآثرالکرام)، حیدرآباد، ۱۹۱۳م، ص ۲۲۷-۲۳۱.
[۲]
خوشگو، بندربن داس، ج۱، ص۳۱۳، سفینه، پتنه، ۱۹۵۹م، صص ۳۱۲-۳۳۱.
۲ - تحصیلاتسراج الدین تا ۱۴ سالگی ادبیات فارسی و زبان عربی آموخت و سپس در ضمن تحصیل علوم رسمی، به شعر گفتن پرداخت. در آغاز اشعار خود را از نظر میرعبدالصمد (متخلص به «سخن») می‌گذراند و پس از او میرغلامعلی (متخلص به «احسنی») سروده‌های او را اصلاح می‌کرد. هنگامی که اورنگ‌زیب به دکن لشکر کشید آرزو نیز همراه او به دکن رفت و ۹ ماه در آن‌جا بود، ولی پس از مرگ اورنگ‌زیب (۱۱۱۸ق/۱۷۰۷م) به گوالیار آمد و هنگامی که بهادرشاه سلطنت یافت، از گوالیار به اکبرآباد رفت، ولی به سبب آشفتگی اوضاع و جنگ‌های میان شاهزادگان اوقات خود را به تحصیل علوم و سرودن اشعار گذراند و ۵ سال نزد شیخ‌عمادالدین معروف به ـدرویش محمد» به تحصیل علوم عربی پرداخت. ۳ - سفرهادر ۱۱۳۲ق/۱۷۲۰م در دهلی اقامت گزید و به خدمت آنندرام (مخلص: د ۱۱۶۴ق/۱۷۵۱م) درآمد و از او منصب و «جاگیر» (تیول) یافت و سپس به خدمت اسحاق‌خان مؤتمن‌الدوله شوشتری ، پیشکار (خان سامان) محمدشاه (۱۱۳۱-۱۱۶۱ق/۱۷۱۸-۱۷۴۸م) پیوست. پس از مرگ شوشتری در ۱۱۵۲ق/۱۷۳۹م به دستگاه پسرش نجم‌الدوله و پس از کشته شدن نجم‌الدوله در شوال ۱۱۶۳ق/اوت ۱۷۵۰م، به خدمت برادرش سالار جنگ، وارد شد و چون در محرم ۱۱۶۸ق/اکتبر ۱۷۵۴م سالار جنگ به «اوده» رفت، آرزو را نیز با خود برد. ۴ - وفاتآرزو در ربیع‌الثانی ۱۱۶۹ق/ژانویۀ ۱۷۵۶م در لکهنو وفات یافت و پیکر او را بنابر وصیت خودش در لکهنو به امانت نهاده، پس از چندی آن را به دهلی بردند و در خانۀ شخصی او در «وکیل پوره» در نزدیکی رود «جَمْنا» به خاک سپردند. ۵ - سبک و مضامین اشعار آرزوشعر آرزو روان و خالی از تعقید است و مپامین آن بیش‌تر عرفانی و عاشقانه است و گرچه به شیوۀ معروف به سبک هندی بسیار نزدیک است، لیکن نازک خیالی‌ها و تشبیهات و استعارات خاص آن مکتب در سخن او بسیار نادر است. آرزو به همۀ اَشکال مختلف نظم فارسی از غزل و قصیده و مثنوی و رباعی تا ترجیع‌بند و ترکیب‌بند، شعر می‌سرود. ۶ - تلاش‌های علمیاو یکی از استادان بزرگ ادب پارسی در هند است که با نگارش چند فرهنگ‌نامۀ مهم و چند کتاب در نقد ادبی و بدیع و بیان و نوشتن شروحی بر برخی از آثار گذشتگان، خدمتی شایان به ادب فارسی و گسترش و اعتلای آن در شبه‌قاره هند انجام داد. ۷ - آثار۷.۱ - فرهنگ‌نامه‌ها۱. غریب اللغات ، یا تصحیح غرایب اللغات، فرهنگ اردو به فارسی و عربی و ترکی که اصلاح و تکمیل غرایب اللغات عبدالواسع نسوی است؛ ۲. سراج اللغه ، در لغت فارسی که از لحاظ انتقادهایی که بر برهان قاطع و فرهنگ رشیدی کرده، قابل ملاحظه است؛ ۳. چراغ عدایت، تکلمه‌ای است بر سراج‌اللغه در لغاتی که شاعران متأخر به کار برده‌اند، این کتاب چندبار در هند بر حاشیۀ غیاث‌اللغات و نیز جداگانه در تهران به چاپ رسیده است؛ ۴. زایدالفواید ، ریشه‌های افعال فارسی و عربی آن شهرت ندارد. استوری حدس می‌زند که این همان تصحیح غرایب‌اللغات است. ۷.۲ - نقد ادبی۱.تنبیه الغافلین، نقد اشعار حزین؛ ۲.احقاق‌الحق، دربارۀ اشعار حزین؛ ۳.داد سخن، در محاکمۀ اشعار قصیدۀ قدسی و شیدای هندی؛ ۴.سراج منیر، اجوبۀ اعتراضات ملامنیر بر اشعار بعضی متأخران؛ ۵.سراج وهاج یا محاکمۀ شعرا؛ در صحف ابراهیم این اثر به نام «سراج وهاج در حل ابیات خواجه شیراز » ذکر شده است. ۷.۳ - شروح بر آثار گذشتگان۱.خیابان یا شرح گلستان، در کانپور به چاپ رسیده است؛ ۲.شرح قصاید عرفی؛ ۳.شکوفه‌زار، شرح بخش اول اسکندرنامۀ چاپ کلکته و لکهنو نیز از آن استفاده شده است، در بعضی از نسخه‌های خطی عنوان آن «شرح ابیات اسکندرنامه» است؛ ۴.شرح گلگشتی میرنجات. ۷.۴ - صنایع ادبی و دستور زبان۱.معیارالافکار، در قواعد صرفیه و نحویۀ فارسی؛ ۲.عطیۀ کبری، در علم بیان، در کلکته و کانپور به چاپ رسیده است؛ ۳.موهبت عظمی، در معانی و بیان که ذیل و تکلمۀ عطیۀ کبری است و به ضمیمۀ آن در کلکته چاپ شده است؛ ۴.شرح مختصر المعانی؛ ۵.مثمر، در علم و اصول لغت، آرزو در تصنیف آن به المزهر سیوطی نظر داشته است. ۷.۵ - آثار منظوم و منثور۱.آبروی سخن، در وصف حوض و فواکه و تاک؛ ۲.رسالۀ ادب عشق، ۳.مثنوی جوش و خروش، به مقابلۀ سوز و گداز ملانوعی؛ ۴.سوز و ساز، یا شور عشق، در برابر محمود و ایاز ملازلالی؛ ۵.عالم آب، ساقی‌نامه، در پاسخ ساقی‌نامۀ ظهوری؛ ۶.عبرتِ فسانه، در تتبع قضا و قدر ملامحمدقلی سلیم؛ ۷.گلزار خیال، در تعریف «هولی» هندوستان؛ ۸.قصاید و رباعیات و خطب؛ ۹.کلیات نظم و نثر؛ ۱۰.مثنوی، در جواب حدیقۀ سنایی؛ ۱۱.مثنوی مهر و ماه؛ ۱۲.دیوان، مشتمل بر ۰۰۰’۵ بیت. ۷.۶ - متفرقه۱.نثر پیام شوق، در پاسخ مراسلات اعزه؛ ۲.مجمع‌النفایس، تذکره‌ای است شامل منتخباتی از اشعار تقریباً ۱۵۰۰ شاعر از متقدمان و متأخران و معاصران که در ۱۱۴۶ق/۱۷۳۴م تدوین یافته است. شماره‌های ۹ تا ۱۳ و ۱۵، ۲۰ تا ۲۷، ۳۱ و ۳۲ را آرزو خود در مقدمۀ عطیۀ کبری یاد کرده است و معلوم می‌شود که این آثار را پیش از ۱۱۴۷ق/۱۷۳۴م که تاریخ تألیف آن کتاب است، نوشته است. ۸ - فهرست منابع(۱) آزاد بلگرامی، میرغلامعلی، سرو آزاد (مآثرالکرام)، حیدرآباد، ۱۹۱۳م، ص ۲۲۷-۲۳۱. (۲) آقابزرگ، الذریعه، ۹ (۱، ۳)ج۵،ص ۸۴۰. (۳) بهادر، صدیق حسن‌خان، شمع انجمن، کلکته، ۱۲۹۳ق، ص ۴۲-۴۵. (۴) بهگوان، داس هندی، سفینۀ هندی، پتنه، ۱۹۵۸م، ص ۵-۶. (۵) خوشگو، بندربن داس، سفینه، پتنه، ۱۹۵۹م، ص ۳۱۲-۳۳۱. (۶) سنبهلی، حسین دوست‌بن ابی‌طالب، تذکرۀ حسینی، لکهنو، ۱۲۹۳ق، ص ۴۸-۴۹. (۷) علی، علی، رحمان، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، ۱۸۹۴م، ص ۷۱. (۸) گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، سنایی، ۱۳۶۳ش، ۱/۲۷۱-۲۷۲، ۲/۱۵۸-۱۶۶. (۹) گوپاموی، محمد قدرت‌اللّه، تذکرۀ نتایج‌الافکار، بمبئی، ۱۳۳۶ق، صص ۷۹-۸۲؛ مدرس، محمدعلی، ریحانه‌الادب، تبریز ۱۳۴۶ش، ۱/۴۷؛ (۱۰) نقوی، علیرضا، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، علمی، ۱۳۴۳ش، ص ۳۲۳-۳۳۷. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بر گرفته از مقاله «سراج‌الدین آرزو»، شماره«۱۷۰». |