رسالة الإمامة (تلخیص المحصل)این کتاب تلخیص و تحلیل انتقادی کتاب «محصل افکار المتقدمین و المتاخرین» امام فخر رازی می‌باشد. کتاب المحصل مورد اهتمام علمائی همچون قطب الدین مصری (شاگرد فخر رازی)، نجم الدین دبیران کاتبی قزوینی، ابن کمونه،ابن خلدون، عصام السفراینی، ابی حامد شبلی و خواجه نصیر طوسی بوده است چنانکه بر این کتاب شرح و حاشیه نوشته‌اند. ۱ - انگیزه تالیفخواجه نصیر الدین طوسی در مقدمه کتاب علت تالیف کتاب را این گونه بیان می‌کند: «در این زمان از کتب اصولی که بین مردم متداول است جز کتاب محصل کتابی در دست نیست و آن نیز برخلاف نامش مشتمل بر غث و سمین بسیار می‌باشد. خواستم که آنرا از زوائد خالی و مهذب نمایم و آنچه بحث در آن واجب است ذکر کنم اگرچه عده‌ای از افاضل بر این کتاب شروحی نوشته‌اند و برای توضیح و تبیین مطالب آن جهد و کوشش فراوانی کرده‌اند لیکن هیچ یک چنانکه باید موفق نگشته و از عهده آن چنانکه قاعده انصاف است برنیامده‌اند». ۲ - اختلاف در نام کتابدر نام این کتاب اختلاف است، چنانکه ابن شاکر در کتاب فوات الوفیات از آن به تلخیص فی علم الکلام نام می‌برد [۱]
فوات الفویات، ابن شاکر، ج۲، ص۱۸۷.
و قاضی نور الله در مجالس المومنین شرح المحصل نامیده [۲]
مجالس المومنین، قاضی نورالله، ص۳۳۰.
و صاحب کشف الحجب و الاستار تلخیص المحصل خوانده است و در نزد اکثر علماء به نقد المحصل مشهور است. خواجه از تالیف این کتاب در سال ۶۶۹ ه. ق فارغ گشته و آن را به علاء الدین عطا ملک جوینی اهداء می‌کند. ۳ - ساختار کتابکتاب به طور کلی به چهار رکن و هررکن گاه به اقسام و مسائلی تقسیم می‌شود که در ذیل می‌آید: ۳.۱ - الرکن الاولفی المقدمات: مولف در این رکن ۳ مقدمه بیان می‌کند. مقدمه اول در بیان علوم بدیهیه و مباحث مربوط به آن می‌باشد. مقدمه دوم در موردنظر و احکام آن می‌باشد. در مقدمه سوم مولف به دلیل و اقسام آن می‌پردازد. او دلیل را به ادله نقلیه و عقلیه و مرکب از این دو تقسیم می‌کند و استدلال را تقسیم می‌کند به قیاس،استقراء و تمثیل. سپس در توضیح هریک از آنها و اینکه کدام یک از آنها افاده علم می‌کند سخن می‌گوید. ۳.۲ - الرکن الثانیفی تقسیم المعلومات: مولف حول موجودات، معدوم و حال بحث می‌کند. او موجودات را در تقسیمی به واجب و ممکن تقسیم کرده و خواص واجب لذاته و ممکن لذاته را طی مسائلی بیان می‌کند. او در تقسیمی دیگر موجودات را به قدیم و محدث تقسیم کرده و محدث را به عرض و جوهر تقسیم می‌کند. او اعراض را به دو قسمت اصلی تقسیم می‌کند: الاعراض فی غیر الحی و الاعراض التی لا یتصف بها غیر الحی و هرکدام از این دو را هم به اقسامی دیگر تقسیم کرده و احکام هریک ازآنها و احکام کلی اعراض را بیان می‌کند. او اجسام را به جواهر فلکیه و عنصریه و مرکبات تقسیم می‌کند و ملائکه و جن را از جواهر مجرده می‌داند. و در خاتمه این رکن بحث می‌کند از احکام موجودات که عبارت است از مباحث وحدت و کثرت و علت و معلول. ۳.۳ - الرکن الثالثفی الالهیات: مولف مباحث الهیات را به چهار قسم تقسیم می‌کند. قسم اول در بیان ذات خداوند و اثبات وجود باری تعالی می‌باشد. در قسم دوم ابتداء بحث می‌کند از صفات سلبیه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتیه او سخن می‌گوید. در قسم ثالث مولف بحث می‌کند از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات می‌کند حسن و قبح عقلی را و اینکه خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء باری تعالی بحث می‌کند. ۳.۴ - الرکن الرابعفی السمعیات: مولف بعضی از مباحث اعتقادی را از سمعیات شمرده و در چهار قسم آنها را بیان کرده است (البته باید توجه داشت که تقسیم بندی ابواب کتاب از فخر رازی است) القسم الاول فی النبوات: مولف در این مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت،عصمت انبیاء علیه‌السّلام و افضلیت انبیاء از ملائکة بحث می‌کند. القسم الثانی فی المعاد: در این مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعید بحث می‌شود. القسم الثالث فی الاسماء و الاحکام: مولف در این مبحث از ایمان و کفر و مسائل مربوط به این دو بحث می‌کند. القسم الرابع فی الامامة: مولف در این مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بیان کرده سپس فرق مختلف شیعه را به امامیه،کیسانیه،زیدیه و غلاة تقسیم کرده و عقائد آنها را بیان می‌کند. او فرق مختلف کیسانیه و زیدیه را شمرده و عقائد هریک از آنها را بیان می‌کند و در پایان مبحثی را اختصاص می‌دهد به مذهب امامیه و شرح عقائد و اثبات حقانیت آن. ۳.۵ - ویژگیها و معایب کتاب۱- انصاف و عدم تعصب در نقل و نقد آراء فخر رازی: مولف در توضیح آراء فخر رازی تمام انصاف را مراعات کرده و با تعصب مطالب او را نقد نمی‌کند. بلکه او خود در مقدمه کتاب می‌گوید «ان جماعة من الافاضل عمدوا الی شرح هذا الکتاب و توضیح غوامضه و جماعة اخری ردوا علی قواعده و جرحوها و لکن اکثرهم حادوا عن طریق الانصاف و لم تسلم احکامهم من الهوی و التجنی». ۲- مقبول بودن کتاب در نزد غیر شیعه: مولف همچنانکه گفته شد مطالب فخر رازی را به دور از تعصب توضیح و نقد می‌کند بلکه در توضیح کلامات ایشان کمال سعی را مبذول می‌دارد، از این رو این کتاب در نزد اهل تسنن کتاب مقبولی به حساب می‌آید و چنانکه خواهد آمد اکثر شروح این کتاب از جانب اهل تسنن می‌باشد. ۳- غلبه جنبه کلامی مولف بر جهات فلسفی او: از آنجا که فخر رازی از متکلمین محسوب می‌شود و آراء و عقائد متکلمین در موارد عدیده‌ای مخالف آراء فلاسفه است، مولف که جنبه فلسفی اش غالب بر جنبه کلامی اوست، در مسائل مختلف صرفا به توضیح و تفصیل کلام فخر رازی اکتفاء می‌کند. مثلا ذیل قاعده الواحد، فخر رازی می‌گوید «العلة الواحدة یجوز ان یصدر عنها اکثر من معلول واحد» [۴]
رسالة الامامة، طوسی، ص۲۳۷.
خواجه تنها به شرح قول فخر اکتفاء کرده بدون اینکه قول حکماء را اثبات کند و ذیل اعاده معدوم، فخر رازی می‌گوید «اعادة المعدوم عند اصحابنا جائزة» [۵]
رسالة الامامة، طوسی، ص۳۹۰.
و خواجه صرفا به این کلام اکتفاء می‌کند که «القول بالاعادة لا یصح الامع القول بان المعدوم شی ء ثابت حتی یزول عنه العدم تارة و الوجود اخری». [۶]
رسالة الامامة، طوسی، ص۳۹۱.
مولف در مبحث امامت، تنها به معرفی فخر رازی از شیعه امامیه اکتفاء می‌کند و فقط قضیه بداء و تقیه را که فخر به شیعه امامیه نسبت داده توضیح می‌دهد. ۴- حجت نبودن خبر واحد: یکی از بحثهای اصول فقه حجیت و عدم حجیت خبر واحد می‌باشد. قدماء شیعه همچون ابن قبه،شیخ مفید و سید مرتضی قائلند که خبر واحد حجت نمی‌باشد. اما شیخ طوسی ادعای اجماع کرده است که خبر واحد حجت است. خواجه نصیر الدین طوسی در مبحث امامت می‌گوید منشا انتساب اعتقاد به بداء به شیعه امامیه کلامی است از امام صادق علیه‌السّلام که ابتداء اسماعیل را جانشین خود قرار داده بود. سپس حضرت موسی بن جعفر علیه‌السّلام را به جانشینی برگزید و وقتی سؤال از علت آن کردند جواب داد: بدا لله فی امر اسماعیل. خواجه در رد این انتساب می‌گوید «و هذه روایة و عندهم (شیعه امامیه) ان الخبر الواحد لا یوجب علما و لا عمدا». [۷]
رسالة الامامة، طوسی، ص۴۲۲.
۳.۶ - شروح کتاببرای این کتاب شروح و حواشی متعددی نوشته شده است که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می‌شود: ۱-انتخاب تلخیص المحصل : این کتاب در واقع تلخیص تلخیص و شرح آن می‌باشد که توسط عز الدولة سعد بن منصور ابن سعد بن حسن بن هبة الله بن کمونه بغدادی، نوشته شده است. ۲- شرح تلخیص المحصل ابو حامد احمد بن علی بن شبلی. [۹]
کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۱۵.
۳- شرح تلخیص المحصل عصام الدین ابراهیم بن عربشاه اسفراینی. [۱۰]
کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۱۵.
۴ - نسخه شناسیاین کتاب چندین مرتبه چاپ شده است که عبارت است از: ۱- در سال ۱۳۲۳ ه. ق در قاهره توسط المکتبة الحسینیة المصریة، با اهتمام محمد امین خانجی همراه محصل افکار المتقدمین و المتاخرین و معالم اصول الدین فخر رازی در ۱۸۳ صفحه به چاپ رسیده است. ۲- در سال ۱۳۸۲ ه. ق در اصفهان در ۱۱۷ صفحه با اهتمام غلام حسین آهنی به چاپ رسیده است. ۳- در سال ۱۴۰۱ ه. ق در تهران توسط موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، با اهتمام آقای عبدالله نورانی در ۵۴۴ صفحه همراه ۳۰ رساله از رسائل خواجه به چاپ رسیده است. همین چاپ یک بار در سال ۱۴۰۵ ه. ق و بار دیگر در سال ۱۴۱۱ ه. ق در بیروت توسط انتشارات دار الاضواء تجدید چاپ گردید. نسخه موجود در برنامه چاپ دار الاضواء ۱۴۰۵ ه. ق می‌باشد که دارای ۵۴۰ صفحه و در قطع وزیری می‌باشد. این کتاب دارای مقدمه‌ای مختصر از آقای عبدالله نورانی، فهرست اعلام، فهرست فرق و طوائف، فهرست کتب، فهرست اماکن و فهرست مطالب می‌باشد. ۴.۱ - رسائل چاپ شده با این کتابرسائلی که همراه این کتاب چاپ شده است عبارتند از: الامامة، قواعد العقائد، اقل ما یجب الاعتقاد به، المقنعه، اثبات المبدا الواحد، افعال العباد بین الجبر و التفویض، اثبات العقل المفارق، ربط الحادث بالقدیم، بقاء النفس، شرح رسالة ابن سینا، النفوس الارضیة، الرسالة النصیریة- تعلیقة علی رسالة ابن میمون فی الرد علی جالینوس، رسالة فی العلل و المعلولات- صدور الکثیر عن الواحد، العلل و المعلولات المترتبة، فوائد ثمانیة، الطبیعة، برهان فی اثبات الواجب، ثناء الموجودات، فعل الحق و امره، تفسیر سورة و العصر، الکمال الاول و الثانی، العقل لیس بجسم و لا جوهر و لا عرض، المفهوم من الادراک یعم التعقل و غیره، النفس لا تفسد بفساد البدن، النفس تصیر عالما عقلیا، تعارف الارواح بعد المفارقة، العصمة و اقسام الحکمة. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |