ربا (حقوق جزا)ربا یکی از اصطلاحات به کار رفته در حقوق جزا بوده و به معنای هر نوع توافقی است بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن، که جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبالغ پرداختی دریافت نماید. این مقاله به بررسی عناصر جرم ربا، انواع ربا در فقه اسلامی، حیله‌های ربا، احکام و کیفر رباخواری می‌پردازد. ۱ - تعریفواژه ربا در زبان فارسی به معنای بیشی، افزون شدن، نما کردن و سود یا ربحی که داین از مدیون می‌ستاند گفته می‌شود. و دراصطلاح هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن، جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبالغ پرداختی دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته می‌شود. معنای لغوی ربا مساوی با اصطلاح شرعی آن نیست زیرا در لغت ربا به مطلق زیادی اطلاق می‌شود در حالی‌که به هر زیادی در معاملات و مبادلات ربا گفته نمی‌شود و هر اضافی حرام نیست ربا در واقع زیادی بر اصل مال است ولی از نظر شرع به زیادی ویژه‌ای اطلاق می‌شود. ۲ - عناصر جرم رباعناصر جرم ربا عبارت است از: ۲.۱ - عنصر مادی۱- مرتکب: که بین اشخاصی حقیقی است ولی به دلیل سکوت مقنن می‌توان استنباط کرد که اگر شخص حقوقی یا حیقیقی باشد ربا تحقق می‌یابد و فقط یک استثناء وجود دارد آن هم مسئله عملیات بانکی است که از طرف فقهای عظام مورد بحث واقع شده است؛ ۲- فعل مرتکب: عمل مثبت مادی خارجی است که توافق برگرفتن مبلغ و مقدار زیادی از اصل مال در قرض و معامله؛ ۳- موضوع جرم: ربای معاملی و ربای قرضی؛ ۴- نتیجه مجرمانه: گرفتن مبلغ زیادی که قبلاٌ بر آن توافق کرده بودند چون اگر مالی ردّ و بدل نشود با وجود توافق قبلی جرم نیست و ممکن است مصداق شروع به ربا باشد. ۲.۲ - عنصر قانونیقانون: ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی ربا را [[[[جرم (گناه)|جرم]] ]] و برای آن مجازات در نظر گرفته است: مرتکبین اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطۀ بین آنها علاوه بر ردّ اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز معادل مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند. جرم ربا با توجه به ماده ۷۲۷ از جرایم غیر قابل گذشت می‌باشد و برای پیگیری آن نیازی به شکایت شاکی نیست و به محض اطلاع مراجع قضایی و انتظامی قابل پیگیری و تعقیب می‌باشد. ۲.۳ - عنصر معنوی۱: سوء‌نیت عام یا همان قصد فعل می‌باشد که مرتکب قصد، ربا دادن را دارد؛ ۲: سوء‌نیت خاص یا عمد در فعل که مرتکب با علم و آگاهی از ربا بودن و علم به حرمت ربا و جرم بودن آن قصد استیفاء نامشروع نسبت به ربادهنده را دارد. ۳ - انواع ربا در فقه اسلامیربا در فقه شیعه به دو نوع اصلی: ۳.۱ - ربای معاملیهرگونه زیادی در معامله دو شیء همجنس و یا معامله‌ای که محتمل بر زیادی یکی از عوضین باشد ربای معاملی ممکن است در معامله نقد و نسیه محقق شود. مشهور فقهاء اعتقاد به عمومیت ربا در معاملات دارند نه این‌که اختصاص به عقد بیع داشته باشد. ۳.۲ - ربای قرضیرایجترین نوع ربا است به این صورت که فرد برای تامین نیاز مالی جهت امور مصرفی یا سرمایه‌گذاری تقاضای قرض می‌کند و در ضمن عقد قرض متعهد می‌شود آنچه را می‌گیرد همراه با زیادی برگرداند. به‌طور کلی اگر در عقد قرض شرط شود هنگام بازپرداخت بدهی مقداری به مبلغ قرض افزوده شود به اجماع علمای اسلام ربا و حرام است. موارد استثنایی که ربا صدق می‌کند ولی حرام نیست: ۱: ربای بین زن و شوهر؛ ۲: ربای بین پدر و فرزند؛ ۳: ربای بین مسلمان و کافر. ۴ - حیله‌های ربافرار از ربا، در اصطلاح فقهاء حیله به راه چاره‌ای گفته می‌شود که شخص برای فرار از حرمت ربا می‌کوشد از طریق بعضی از معاملات و عقود که ظاهری شرعی دارند به هدف اصلی خود که همانا دریافت زیادی است دست یابد بی‌آنکه در ظاهر مخالفت شرع کند و مستحق عقوبات دنیوی و اخروی رباخواری شود. اکثر فقها معتقدند به‌کارگیری حیله در معاملات ربوی صحیح است اما عده‌ای هم معتقدند حیله در ربای معاملی صحیح و در ربای قرضی باطل است، امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) هم قائلند که در هر دو صورت حیله باطل است چون بازی با الفاظ باعث تغییر حقیقت ربا نمی‌شود. ۵ - احکام و کیفر رباخواریلازم است مال مورد ربا به صاحب آن ردّ شود و اگر معلوم نبود باید از طرف مالک صدقه داده شود و اگر میزان ربا معلوم نباشد با صاحب آن مصالحه صورت گیرد و اگر ربا با مال حلال آمیخته شود و مالک ربا مشخص نباشد خمس مال به افراد مستحق داده می‌شود و فرد رباخوار پس از توبه تمام اموالی را که از راه رباخواری بدست آورده باید به صاحبش بدهد اگر توبه نکند و رباخواری را ادامه دهد فردی فاسق است و فرد رباخوار که با علم و آگاهی از حرمت ربا آن را حلال بداند کافر محسوب می‌شود و مرتکبین ربا اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطۀ بین آنها به شش ماه تا سه سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا بعنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند. [۲]
نوری‌کرمانی، محمدامیر، کتاب موضوع شناسی ربا و جایگاه آن در اقتصاد معاصر، ، دفتر تبلیغات اسلامی، شعبه خراسان، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱.
[۳]
زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، انتشارات ققنوس، ۱۳۸۲، ج۳.
[۴]
شامبیاتی، هوشنگ، حقوق کیفری اختصاصی، انتشارات ژوبین، ۱۳۷۶، ج۳.
۶ - پانویس
۷ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ربا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۶/۲۳. |