داوود بن عمر انطاکیاَنْطاکی، داوود بن عمر (د مکه، ۱۰۰۷ یا ۱۰۰۸ق/۱۵۹۸ یا ۱۵۹۹م)، پزشک نامدار، ادیب، فیلسوف و متکلم نابینای انطاکی، مشهور به ضریر و بصیر است. ۱ - زندگیاز سالزاد او اطلاعی در دست نیست و آنچه در برخی منابع متأخر در این باره آمده است، [۱]
عیسی بک، احمد، معجم الاطباء، ج۱، ص۱۹۴، قاهره، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
بی‌اساس به نظر می‌رسد. مهم‌ترین مأخذ درباره احوال و آثار او مطالبی است که محمد بن احمد طالوی ارتقی دمشقی از خود انطاکی شنیده، و در کتاب سانحات خود نقل کرده است. براساس این گزارش، داوود بن عمر در انطاکیه (واقع در ترکیه کنونی) زاده شد و از بدو تولد نابینا و تا ۷ سالگی فلج بود. با این‌همه، در خردسالی قرآن و مقدمات زبان عربی را در زادگاه خود - دهکده حبیب نجار - فراگرفت، تا آنکه فاضلی ایرانی به نام محمد شریف که استعداد انطاکی را به فراگیری علوم مشاهده کرد، نخست به درمان بیماری فلج او پرداخت و سپس منطق ، ریاضیات و علوم طبیعی و زبان یونانی را به او آموخت. داوود پس از درگذشت پدر ، به قصد مهاجرت به مصر به شهرهای ساحلی شام سفر کرد و در جبل عامل و دمشق به محضر دانشمندان رفت و سرانجام وارد مصر شد. [۲]
طالوی، درویش محمد، سانحات دمی القصر، به کوشش محمد مرسی خولی، ج۲، ص۳۵-۳۷، بیروت، عالم الکتب.
طالوی که چند بار با انطاکی دیدار داشته، تسلط و حضور ذهن و دانش او را در علوم حکمی و طبیعی و ریاضیات ستوده است. از عبارات او چنین برمی‌آید که این مطالب را پیش از درگذشت انطاکی نوشته است و مورخان دیگر همچون ابن عماد [۳]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۸، ص۴۱۶، قاهره، ۱۳۵۱ق.
و محبی [۴]
محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، ج۲، ص۱۰۷-۱۱۶، دمشق، ۱۹۸۳م.
هم غالباً خلاصه یا تمامی روایت طالوی را نقل کرده، و تنها نکات اندکی بدان افزوده‌اند؛ حتی خفاجی که در نوجوانی نزد انطاکی پزشکی و علوم دیگر می‌آموخته، [۵]
خفاجی، احمد، ریحانة الالباء، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو،ج۲، ص۱۱۸، قاهره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م.
[۶]
خفاجی، احمد، ریحانة الالباء، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، ج۲، ص۳۲۹، قاهره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م.
هیچ اشاره‌ای به سرگذشت او نکرده است. به گفته علی‌خان مدنی [۷]
علی‌خان مدنی، سلافة العصر، ج۱، ص۴۲۰-۴۲۱، قاهره، ۱۳۴۶ق.
رقبای انطاکی که از برتری علمی وی بر دیگران رنج می‌بردند، او را به الحاد متهم ساختند و انطاکی از بیم جان به مکه گریخت و به خدمت حسن بن ابی نمی ، شریف مکه درآمد و اندکی بعد در آن‌جا درگذشت. [۸]
خفاجی، احمد، ریحانة الالباء، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، ج۲، ص۱۱۸، قاهره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م.
[۹]
عصامی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، ج۱، ص۳۵۹، قاهره، المطبعة السلفیه.
[۱۰]
شوکانی، محمد، البدر الطالع، ج۱، ص۲۴۶، قاهره، ۱۳۴۸ق.
محبی درباره تشیع و عقاید وی سخن گفته، و آورده است که وی کمتر از یک سال پس از ورود به مکه بر اثر بیماری درگذشت. [۱۱]
محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر،ج۲، ص۱۱۷-۱۱۸، دمشق، ۱۹۸۳م.
[۱۲]
محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، ج۲، ص۱۲۰-۱۲۱، دمشق، ۱۹۸۳م.
[۱۳]
آقابزرگ، الذریعه، ج۳، ص۱۲۶.
[۱۴]
امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، ج۶، ص۳۷۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
محبی افزوده که برخی برآنند که انطاکی مسموم شده است. [۱۵]
محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، ج۲، ص۱۲۷، دمشق، ۱۹۸۳م.
۲ - آثاردر منابع، آثار متعددی به انطاکی نسبت داده شده که بسیاری از آن‌ها موجود است و شماری نیز به چاپ رسیده‌اند. [۱۶]
طالویف درویش محمد، سانحات دمی القصر، به کوشش محمد مرسی خولی، ج۲، ص۴۳- ۴۵، بیروت، عالم الکتب.
[۱۷]
محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، ج۲، ص۱۲۲-۱۲۳، دمشق، ۱۹۸۳م.
[۱۸]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۷۹.
[۱۹]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۵۰.
[۲۰]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۳۱۳.
[۲۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۳۶۰.
[۲۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۹۳۹.
[۲۳]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۱۲۱.
[۲۴]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۳۷۳.
[۲۵]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۴۶۱.
[۲۶]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۳۶۲.
برخی از مهم‌ترین آثار او این‌هاست:۱. تذکرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب ، که مشهورترین و مهم‌ترین اثر انطاکی است. این کتاب مجموعه‌ای موجز در طب (کناش) و مشتمل بر یک مقدمه، ۴ باب و یک خاتمه است، بدین شرح: مقدمه شامل طبقه‌بندی علوم و جایگاه پزشکی در آن؛ باب اول در کلیات علم پزشکی و مقدمات آن؛ باب دوم در قوانین کلی دارو های مفرد و مرکب؛ باب سوم فرهنگ داروهای مفرد و مرکب به ترتیب حروف معجم ؛ باب چهارم درباره شناخت بیماری ها و روش درمان هر یک بر حسب حروف ابجد ؛ و خاتمه کتاب شامل نکته‌ها و غرائب و لطایف و عجایب. [۲۷]
انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب، به کوشش علی شیری، ج۱، ص۸-۹، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
از بیان انطاکی برمی‌آید که وی نگارش این کتاب را به پایان رسانده بوده، اما یک قرن پس از او حاجی خلیفه تصریح کرده که پس از مرگ انطاکی، نسخه کاملی از این اثر به دست نیامده؛ و در حقیقت نیز نسخ موجود این کتاب، همانطور که حاجی خلیفه توصیف کرده، [۲۸]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۳۸۷.
تنها باب‌های اول تا سوم و بخش نخست باب چهارم را در بر دارند. اگر چه نمی‌توان تذکره انطاکی را خالی از اطلاعات جدید دانست، اما مطالب خرافی بسیاری در آن وجود دارد که نشانگر افول پزشکی دوره اسلامی است. تذکره انطاکی بارها در مصر به چاپ رسیده، و آخرین چاپ غیر محققانه آن نیز در ۱۹۹۱م به کوشش علی شیری در مصر انتشار یافته است.یکی از شاگردان انطاکی ذیلی بر تذکره نوشته که غالباً همراه با آن به چاپ رسیده است. همچنین کتاب دیگری از انطاکی موسوم به النزهة المبهجة فی تشحیذ الاذهان و تعدیل الامزجة در حاشیه تذکره و ذیل آن آمده است. [۲۹]
سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربه، ج۱، ص۴۹۱، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م.
۲. الکحل النفیس لجلاء اعین الرئیس ، که شرحی است بر قصیده مشهور ابن سینا موسوم به قصیده عینیه . [۳۰]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۳۴۲.
[۳۱]
محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، ج۲، ص۱۱۷-۱۱۸، دمشق، ۱۹۸۳م.
۳. تزیین الاسواق بتفصیل اشواق العشاق ، این اثر تلخیص تفصیل العشاق بقاعی است و چند بار در مصر و بیروت (با عنوان تزیین الاسواق فی اخبار العشاق ) چاپ شده است. ۳ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ، الذریعه. (۲) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق. (۳) امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۴) انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب و الجامع للعجب العجاب، به کوشش علی شیری، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. (۵) بغدادی، ایضاح. (۶) بغدادی، هدیه. (۷) حاجی خلیفه، کشف. (۸) خفاجی، احمد، ریحانة الالباء، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م. (۹) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربه، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م. (۱۰) شوکانی، محمد، البدر الطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق. (۱۱) طالوی، درویش محمد، سانحات دمی القصر، به کوشش محمد مرسی خولی، بیروت، عالم الکتب. (۱۲) عصامی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، قاهره، المطبعة السلفیه. (۱۳) علی‌خان مدنی، سلافة العصر، قاهره، ۱۳۴۶ق. (۱۴) عیسی بک، احمد، معجم الاطباء، قاهره، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م. (۱۵) محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، دمشق، ۱۹۸۳م. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «انطاکی، داوود»، ج۱۰ف ۴۰۶۵. |