دارالحدیث و دارالقرآن تنکزیهدارالحدیث و دارالقرآن تَنْکِزیّه، مدرسه‌ای است در دمشق، که بر ویرانه حمامی به نام سوید، ساخته شده است. [۱]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۷، جزء۱۴، ص۱۳۸، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۱۲۳، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
۱ - اوصافنمای سنگی و محراب زیبا و مقرنس‌های سردرِ این ساختمان ، آن را از بناهای مشابه ممتاز کرده است. بر کتیبه سردر، علاوه بر نام سازنده، نوشته شده که این مدرسه وقف طلاب علوم قرآن و حدیث است. [۳]
محمداحمد دهمان، ولاة دمشق فی عهد الممالیک، ج۱، ص۱۷۲، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴]
ابن مبرد، ذیل طَلَس، ج۱، ص۲۱۵، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد، (همراه با) الذیل، از محمداسعد طلس، بیروت ۱۹۷۵.
۲ - موقوفاتبنا بر گزارش نعیمی دمشقی (متوفی ۹۲۷) از وقفنامه تنکزیه ، موقوفات این مدرسه، ۳۷ دکان و خراج بوستانِ معروف به «بندر» در زَبَدانی دمشق بوده است. ۳ - گستردگی تشکیلاتدر این وقفنامه نام مشیخه قرائت و مشایخ حدیث و پیشنماز، به همراه میزان دستمزد آنان، ثبت شده است. از این اطلاعات بر می‌آید که برای آموزشهای قرآنی بیش از حدیث هزینه می‌شده است. همچنین میزان دستمزد متصدیان دیگر مشاغل، بدون ذکر نام آنان، آمده است. ذکر مناصب و مشاغل افرادی چون رئیس دیوان ، عامل ، مهندس ناظر، بنّا، معمار، ناظر وقف ، جانشین ناظر، مأمور حضور و غیاب، مؤذن، دربان و خدمتگزار در این وقفنامه، از گستردگی تشکیلات اداری تنکزیّه حکایت دارد. [۵]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
۴ - مشایخ و استاداننیز نُعَیْمی، علاوه بر سه تن از مشایخ قرائت و حدیث که نامشان در وقفنامه آمده، از یک تن از استادان و مشایخ تنکزیّه، به نام صدرالدین سلیمان بن عبدالحکم مالکی باردی ، یاد کرده است. [۶]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
ابن کثیر (متوفی ۷۷۴) نیز در البدایة و النهایة [۷]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۷، جزء ۱۴، ص۱۳۸ـ ۱۳۹، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
در ذکر حوادث ۷۲۸، ضمن اشاره به تنکزیّه، گفته است که در ادامه کتاب، شرح موقوفات و راتبه‌های مشایخ و طلاب آن را بتفصیل خواهد آورد اما چنین نکرده و فقط در ذکر حوادث ۷۳۹ از تکمیل دارالحدیث سَکّریه و وقفنامه آن گزارش داده است. [۸]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۷، جزء ۱۴، ص۱۹۵، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۵ - واقفشاید سکّریه تصحیف تنکزیّه بوده باشد، زیرا ابن کثیر واقف سکّریه را تنکز دانسته است، در حالی که سکّریه در ۶۸۲ و پیش از به قدرت رسیدن تنکز دایر بوده و ابن کثیر خود در جای دیگر به این نکته اشاره کرده است، بی آن‌که از واقف سکّریه نام ببرد. [۹]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۷، جزء ۱۳، ص۳۲۰، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
نعیمی نیز تصریح کرده است که واقف سکّریه شناخته نیست. [۱۰]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۷۴، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
۶ - تاریخ بنا و تکمیلهمچنین ابن کثیر، که در این گزارش [۱۱]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۷، جزء ۱۴، ص۱۹۵، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
سال تکمیل سکّریه را ۷۳۹ ضبط کرده، در جای دیگر سال ساخت تنکزیّه را ۷۲۸ نوشته است. [۱۲]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۷، جزء ۱۴، ص۱۳۸، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
از سوی دیگر، بر کتیبه سر درِ تنکزیّه تاریخ بنا ۷۳۹ نوشته شده است. [۱۳]
محمداحمد دهمان، ولاة دمشق فی عهد الممالیک، ج۱، ص۱۷۲، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
بنابراین، احتمالاً تاریخ بنای اولیه تنکزیّه ۷۲۸ و تاریخ تکمیل و تعمیر آن ۷۳۹ بوده است.محل بنای سکّریه نیز در این گزارش و در وقفنامه آن با تنکزیّه شباهت بسیار دارد. [۱۴]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۱۲۳، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
[۱۵]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
۷ - سکریهنعیمی درباره سکّریه از گزارش ابن کثیر استفاده نکرده اما گزارش وی را درباره بنای تنکزیّه در ۷۲۸، بتفصیل آورده که نشان می‌دهد نعیمی در درستی و دقت این گزارش تردید داشته است. با این‌همه، نمی‌توان کلمه سکّریه را با اطمینان تصحیف تنکزیّه دانست، زیرا ابن کثیر در ادامه گزارش خود، شمس الدین ذهبی را مدرّس این دارالحدیث ذکر کرده، در حالی که ذهبی مدرّس سکّریه بوده است نه تنکزیّه. [۱۶]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۷۸ـ۷۹، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
وقفنامه‌ای که ابن کثیر درباره آن گزارش داده، در ضمنِ شباهت با وقفنامه تنکزیّه مذکور در کتاب نعیمی، با آن تفاوت‌های بسیار دارد؛ بنابراین، احتمالاً ابن کثیر در این گزارش اشتباهاتی کرده و نعیمی نیز با اطلاع از این امر، به گزارش او درباره دارالحدیث سکّریه و وقفنامه آن اعتنانکرده است. ۸ - از دیدگاه بزرگانمحمداسعد طَلَس ، در ذیلی که در ۱۳۶۱ بر ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد نوشته، تنکزیّه را در شمار مساجد دمشق آورده و گفته که در زمان او مدرسه‌ای آباد بوده است. [۱۷]
ابن مبرد، ذیل طلس، ج۱، ص۲۱۵، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد، (همراه با) الذیل، از محمداسعد طلس، بیروت ۱۹۷۵.
محمد احمد دُهمان در ولاه دمشق فی عهد الممالیک [۱۸]
ابن مبرد، ذیل طلس، ج۱، ص۲۱۵، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد، (همراه با) الذیل، از محمداسعد طلس، بیروت ۱۹۷۵.
تصریح کرده که تنکزیّه به مدرسه کاملیه مشهور است، اما کردعلی در خطط الشام (چاپ ۱۳۹۱) نوشته که دارالحدیث تنکزیّه به دبستانی با نام الهاشمیه تبدیل شده است [۱۹]
محمدکردعلی، خطط الشام،ج۶، ص ۷۴، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲/۱۹۷۰ـ۱۹۷۲.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۲) ابن مبرد، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد، (همراه با) الذیل، از محمداسعد طلس، بیروت ۱۹۷۵. (۳) محمداحمد دهمان، ولاة دمشق فی عهد الممالیک، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۴) محمدکردعلی، خطط الشام، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲/۱۹۷۰ـ۱۹۷۲. (۵) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنکزیه»، شماره۳۹۵۷. |