خطبه اشباحخطبه اشباح از خطبه‌های مفصل نهج البلاغه است که موضوعات گوناگونی در آن مطرح شده است. توصیف خداوند، بی‌زمانی و بی‌مکانی او، توقیفی بودن اسما و صفات او، هدفداری خلقت موجودات، توصیف آسمان، فرشتگان، خلقت زمین، از جمله مطالب مطرح شده در این خطبه است. این خطبه به لحاظ ادبی دارای استعاره‌ها و کنایه‌هایی شگفت است که ابن ابی الحدید می‌گوید رواست بدین سبب گوینده بر دیگران برتر شمرده شود. ۱ - نامگذاریشَبَح به معنای شخص و چیزی است که از دور دیده شود و مشخص نباشد و چون در این خطبه امام(ع) از آفرینش آسمان، زمین، فرشتگان و آدم(ع) تا آنجا که در اندازه دریافتِ شنونده بود، سخن فرمود به «اشباح» معروف شده است. [۱]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، پاورقی شماره ۱ از خطبه ۹۱، ص۴۷۱.
۲ - مضمونبنای سید رضی، گردآورنده نهج البلاغه این بوده که هر مقدار از خطبه‌های حضرت امیرالمؤمنین(ع) را که دارای فصاحت و بلاغت چشمگیرتری بوده انتخاب نموده و قسمتهای دیگر را نقل نکرده است؛ از جمله خطبه‌ها همین خطبه اشباح است که خطبه بسیار مفصلی بوده، و با وجود تقطیع هایی که در آن واقع شده باز هم خطبه خیلی طولانی و مفصلی است. حضرت امیرالمؤمنین(ع) در هر جمله‌ای از جملات این خطبه کنایات و اقسام استعارات را به کار برده است. [۲]
درسهایی از نهج البلاغه، منتظری، حسینعلی ،ج۳، ص۴۶۲.
از جمله مباحث مطرح شده در خطبه اشباح اینهاست: •توصیف خداوند و اینکه او بی‌زمان و بی‌مکان و اوصافش توقیفی است و باید بدانچه که در قرآن و سنت پیامبر(ص) و ائمه هدی آمده است اکتفا نمود و اینکه عقل انسان از فهم کیفیت صفات خدا ناتوان است. • تفسیر راسخان در علم [۳]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۷۵.
• آفریدگان، حجت خدا و دلیلی به سوی اویند هر چند سخن نگویند. • بطلان کار کسانی که خدا را به آفریدگان تشبیه می‌کنند. [۴]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۷۶.
• رسیدن آفریدگان به غایتی که برایشان مقدر شده است. [۵]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۷۶.
[ •اتقان صنع خداوند [ [۶]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۷۷.
• توصیف آفرینش آسمان. [۷]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، صص۷۷-۷۸.
• توصیف فرشتگان. [۸]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۷۸.
• توصیف آفرینش زمین. [۹]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۸۰.
• خلفت حضرت آدم(ع) [۱۰]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۸۲.
• تقدیر رزق و روزی به کم و زیاد به نحو عادلانه جهت آزمایش سپاس و صبر توانگران و فقرا. [۱۱]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۸۲.
• توصیف علم الهی و اینکه او به همه موجودات عالم است. [۱۲]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، صص۸۳-۸۴.
• خطبه با دعای امام و طلب رضای خدا و درخواست بی‌نیازی از اینکه دست نیاز به سوی جز او دراز کنیم به پایان می‌رسد. [۱۳]
نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۸۴.
۳ - ارزش ادبی خطبهابن ابی الحدید، از علمای اهل سنت، در شرح این خطبه می‌نویسد: ::این فصل از سخنان امیرالمؤمنین(ع) دارای استعاراتی شگفت و جز آن از ابواب بدیع است که اگر در دیوان شاعری پرگو یا نویسنده‌ای پرگو یافت شود سزاوار است بر دیگران مقدم شود،... خدا را جای شگفتی است از کسانی که معیار برتری سخنان را دارا بودن امثال این صنعت می‌دانند و چون در صد صفحه، دو یا سه کلمه از آن را بیابند، قیامتی برپا می‌کنند و در بوق و کرنا می‌کنند و صفحه‌ها در وصف نکویی و شگفتی آن پر می‌کنند ولی چون این سخن را که همه‌اش به لطیف‌ترین وجه و ظریف‌ترین وجه و زیباترین عبارت و دقیق‌ترین معنا و نیکوترین مقصود، از این صنعت پر است می‌بینند هوای نفس و تعصب مانع می‌شود که از برتری آن سخن بگویند البته اگر به خوبی سخن گویند و تعصب نورزند که دیگر سخنان را بر آن برتری دهند. ۴ - پانویس
۵ - منابع• نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷. •ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیة، عیسی البابی الحلبی و شرکاه، (مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان)(نسخه موجود در لوح فشرده مکتبة اهل البیت، نسخه دوم). • محمدی، سیدکاظم، دشتی، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، قم: نشر امام علی(ع)، ۱۳۶۹. • منتظری، حسینعلی، درسهایی از نهج البلاغه، ج۳، تهران: سرایی، ۱۳۸۰. |