خاستگاه تکثرگرایی دینیدر بیان خاستگاه تکثرگرایی دینی می توان گفت، تکثرگرایی دینی در جهان غرب و در بستر اختلاف های فرقه ای مسیحیت زاده شد و در دهه های اخیر به جهان اسلام راه یافت. ۱ - دین برحق و نجات بخشدر جهان مسیحیت که زادگاه اندیشه تکثرگرایی دینی است به این پرسش که کدام دین بر حق و نجات بخش است سه پاسخ محوری داده شده است: ۱.۱ - پلورالیسم۱. تکثرگرایی (پلورالیسم: Pluralism)، چنان که جان هیک معتقد بود که در درون هریک از سنت های دینی بزرگ جهان، تحول و دگرگونی افراد بشر از خودمحوری به حقیقت ( خدا ) محوری صورت می‌پذیرد. [۱]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۱۶۰-۱۶۱.
۱.۲ - اِکسکلوزیویسم۲. انحصارگرایی (اِکسکلوزیویسم: Exclusivism)که بیش‌تر دین پژوهان مسیحی به آن معتقدند و کمال و رستگاری را منحصر در یک دین خاص (مسیحیت) می دانند. [۲]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۱۶۰.
برپایه تعالیم سنتی مسیحیت، جز از راه فداکاری حضرت مسیح (علیه السلام)، راه دیگری به سوی نجات نیست و حتی پیامبران بزرگ باید تا روز رستاخیز در لیمبو (به اعتقاد مسیحیان محلی است که در آن پیامبرانی از قبیل حضرت موسی (علیه السلام) و نیز کودکانی که غسل تعمید داده نشده‌اند در انتظار روز قیامت به سر می‌برند و در آن‌جا عذابی نیست) به انتظار بنشینند تا حضرت مسیح (علیه‌السلام) برای رهایی آنان اقدام کند. [۳]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۲۴۴، مقاله «لِگِنْ هاوْزِن».
۱.۳ - اینکلوزیویسم۳. شمولگرایی (اینکلوزیویسم: Inclusivism) که حد فاصل میان دو نظریه پیشین و بدین معناست که گرچه تنها یک راه برای رستگاری وجود دارد و صرفاً در یک دین خاص قابل شناسایی است؛ ولی لطف خدا به انحای گوناگون در ادیان مختلف تجلی یافته و هرکس حتی اگر از اصول اعتقادی دین حق چیزی نشنیده باشد، می تواند رستگار شود. ۱.۳.۱ - طرفدارانکارل رانر (Karl Rahner)، الهیات دان کاتولیک آلمانی، طرفدار این نظریه است و از نجات یافتگان غیر مسیحی با نام «مسیحیان بی عنوان و گمنام» یاد می‌کند. [۴]
عقل و اعتقاد دینی، ص ۴۱۴-۴۱۷.
جان هیک نیز این نظریه را چنین تبیین می‌کند که حقوق کفاره حضرت مسیح (علیه السلام) همه گناهان بشری را می‌پوشاند، به گونه ای که اکنون همه ابنای بشر در معرض لطف و رحمت الهی قرار دارند، هرچند که هرگز نام حضرت مسیح (علیه السلام) را هم نشنیده باشند. [۵]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۶۶-۶۷.
۲ - ریشه هامایه های اصلی تفکر تکثرگرایی دینی را در اندیشه های لیبرالیستی ، اعم از لیبرالیسم سیاسی و دینی می‌توان یافت، زیرا لیبرالیسم سیاسی بر اهمیت تسامح و تساهل ، آزادی عقیده و حقوق خصوصی افراد تأکید دارد و می‌توان گفت تکثرگرایی دینی کوششی در جهت یافتن مبنایی برای تسامح و تساهل است. برخی عناصر تکثرگرایی دینی را می‌توان در نوشته های فردریک شلایرماخر (Fridrich Schleier macher) منطق دان و فیلسوف آلمانی و بنیانگذار پروتستانتیسم لیبرال (LiberalProtstantism) در قرن نوزدهم یافت که به نظر او همه ادیان، در بردارنده حقیقت الهی هستند. پروتستانتیسم لیبرال، تفسیرهای نامتعارف از کتاب مقدس و دیگر اعتقادات دینی را به راحتی می‌پذیرفت. [۶]
پلورالیسم دینی، ص ۳۵.
[۷]
اسلام و کثرت گرایی دینی، ص ۱۸.
۲.۱ - عقیده لگن هاوزنبه گفته لِگِنْ هاوْزِن (Legen Hausen) نومسلمان امریکایی، بحث تکثرگرایی دینی در اروپا هنگامی آغاز شد که پس از جنگ جهانی دوم و در نیمه دوم قرن بیستم گروه‌هایی از کشورهای مختلف به اروپا مهاجرت کردند و دین مسیحیت را نپذیرفتند. فرقه های گوناگون مسیحی اینان را اهل دوزخ و شایسته هرگونه رفتاری می‌دانستند؛ ولی برخی متکلمان مسیحی که در میان غیر مسیحیان نیز افراد خوبی را می‌دیدند به تعالیم کلیسا بدگمان شدند و برای طرد آن، پیشنهادهایی و از جمله تکثرگرایی دینی را مطرح کردند. ۲.۲ - عقیده متکلماننخستین عکس العمل در نوشتار کارل رانر دیده می‌شود که پیشنهاد کرد مسیحیان می‌توانند بپذیرند که کسی رسماً مسیحی نباشد و خدا به سبب طرز زندگی و اخلاقش او را مسیحی به شمار آورد. [۸]
پلورالیسم دینی، ص ۸۱.
جان هیک نیز همه متدینان به ادیان گوناگون را اهل نجات دانست و حتی ابایی نداشت که طرفداران مکاتبی مانند کمونیسم را نیز اهل نجات بداند، از این رو واکنش های تندی بر ضد او صورت گرفت و بیش‌تر مسیحیان او را طرد کردند. [۹]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۶۵.
[۱۰]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۶۹.
[۱۱]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۸۳.
[۱۲]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۸۵.
[۱۳]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۱۶۰-۱۶۱.
[۱۴]
مباحث پلورالیزم دینی، ص ۱۸۸.
هیک مفصل ترین تبیین خود از تکثرگرایی دینی را در کتاب «تفسیر دین» آورده که در سال ۱۹۸۹ میلادی منتشر شده و در کتاب دیگرش، «کلام مسیحی» درباره ادیان به نقدهای وارد بر این نظریه پاسخ داده و در سال ۱۹۹۵ میلادی منتشر ساخته است. [۱۵]
فلسفه دین، ص ۲۰۹.
به گفته لِگِنْ هاوْزِنْ، همزمان با هیک، کشیش کانادایی، ویلفرد کنت ول اسمیت (Smite) همین دیدگاه را مطرح کرد و این دو را می‌توان مهم ترین مطرح کنندگان تکثرگرایی دینی در میان مسیحیان دانست. [۱۶]
پلورالیسم دینی، ص ۸۲.
۳ - ورود به اسلامتکثرگرایی دینی به وسیله روشنفکران مسلمان به دنیای اسلام نیز راه یافت [۱۷]
پلورالیسم دینی، ص ۵۰.
[۱۸]
عدل الهی، ص ۲۹۶-۳۰۰.
؛ طرح مباحثی همچون «صراط های مستقیم» [۱۹]
کیان، ش ۳۶، «صراط های مستقیم».
، «انقلاب کپرنیکی در کلام» [۲۰]
نشر دانش، ش ۳، ص ۲-۱۳، «انقلاب کپرنیکی در کلام».
[۲۱]
بینات، ش ۱۷، ص ۱۷۰، «قرآن و الهیات جهانی».
، «تعدد قرائت‌ها از دین» [۲۲]
بازتاب اندیشه، ش ۲۱، ص ۲۶، «هرمنوتیک فلسفی و تعدد قرائت‌ها از دین».
، «قبض و بسط تئوریک شریعت» [۲۳]
قبض و بسط تئوریک شریعت، عبدالکریم سروش.
و «به رسمیت شناخته شدن ادیان اهل کتاب در قرآن» [۲۴]
بینات، ش ۱۷، ص ۱۷۶، «قرآن و الهیات جهانی».
[۲۵]
قرآن پژوهی، ص ۵۴۳-۵۴۴.
به وسیله روشنفکران و نویسندگان ایرانی نیز در جهت ترویج همین اندیشه است.۳.۱ - اخذ مبنابرخی در ترویج تکثرگرایی دینی، نظریه جان هیک را به عنوان «نظریه جدید الهیات جامع و جهانی» پنداشته و گفته‌اند که از طریق همسنخی بین ادیان می‌توان جوهره اصلی و فطری ادیان را که توحید است برگرفت و پوسته عقاید موروثی و اکتسابی و غیر اصلی را به دور افکند و بدین سان به تألیف قلوب و همدلی مؤمنان سراسر جهان دست زد. [۲۶]
بینات، ش ۱۷، ص ۱۷۰، «قرآن و الهیات جهانی».
۴ - پانویس
۵ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، جلد ۸، برگرفته از مقاله «تکثرگرایی دینی». |