حوزه علمیه قزوینقزوین از شهرهای قدیمی ایران است که حمدالله مستوفی قدمت آن را به دوره شاپور ذوالاکتاف می‌رساند. تاریخ تشیع در این شهر همانند بسیاری از شهرهای ایران به دوره مهاجرت سادات علوی به این منطقه می‌رسد. بدین ترتیب تاریخ تشیع در قزوین به قرن سوم هجری می‌رسد. اولین حوزه قزوین در قرن پنجم تاسیس و از قرن هفتم با رکود عجیبی به علت برخوردهای حکومتی روبرو می‌شود اما از قرن دوازهم دوباره جرعه‌های حیات در آن نمایان شده و از قرن سیزدهم به شکوفایی و گسترش می‌رسد. فهرست مندرجات۱.۱ - علمای دوره ۱.۱.۱ - تالیفات امام محیی‌الدین ۲ - دوره افول و رکود ۲.۱ - مدرسه التفاتیه ۳ - قرن دهم تا دوازدهم ۳.۱ - دانشمندان قرن دهم ۳.۲ - رابطه صفویه و تشیع ۳.۳ - علمای دوره ۳.۴ - تالیفات قرن دوازدهم ۳.۵ - مدارس دوره ۴ - قرن سیزدهم تا پانزدهم ۴.۱ - تالیفات آل‌شهید ثالث ۵ - حوزه قزوین پس از انقلاب اسلامی ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - دوره پیدایشبا توجه به تاریخ تشیع در قزوین، حوزه علمیه نیز از قرن سوم آغاز به فعالیت نموده و از قرن پنجم با تربیت فرزانگان برجسته به حوزه‌ای بزرگ و قدرتمند تبدیل شده است و تا قرن هشتم تداوم یافته است. ۱.۱ - علمای دوره۱ـ «احمد بن ابراهیم قزوینی» از مشایخ شیخ طوسی بود. ۲ـ «حسین بن ابراهیم قزوینی» از مشایخ شیخ طوسی بود.[۲] (گویا این دو با هم برادر بودند.) ۳ـ داعی بن ظفر بن علی حمدانی قزوینی ۴ـ علی بن محمد قزوینی ۵ـ محمد بن حمدان قزوینی بن محمد حمدانی (مؤلف الفصول فی ذم الاعداء ـ در اصول) ۶ـ هبة‌الله بن حمدان بن محمد حمدانی قزوینی ۷ـ محمد بن علی قزوینی (از مشایخ نجاشی) سلسله علمی قزوین در قرن ششم با حضور دانشمندان زیر تداوم یافته است: ۸ـ حسن بن علی بن عبدالله ۹ـ حسین بن ابی‌الحسین بن ابی‌الفضل قزوینی ۱۰ـ حسین بن محمد بن حمدان ۱۱ـ رضی بن عبدالله بن علی ۱۲ـ طاهر بن احمد قزوینی نحوی (از مشایخ منتجب ابن‌بابویه) ۱۳ـ ظفر بن داعی بن ظفر قزوینی (شاگرد ابوعلی بن شیخ طوسی) ۱۴ـ عبدالجلیل بن ابی الحسین قزوینی (مؤلف «کتاب النقض» که در قم سکونت داشت) ۱۵ـ عبدالعظیم بن حسین بن علی ۱۶ـ عبدالله بن احمد بن حمزة جعفری زینبی قزوینی ۱۷ـ عبدالله بن علی بن عبدالله بن احمد بن حمزة ۱۸ـ علی بن جعفر بن علی ۱۹ـ علی بن عبدالله بن حمزه ۲۰ـ علی بن عبدالله بن علی بن عبدالله ۲۱ـ علی بن محمد بن جوسقی قزوینی ۲۲ـ فضل بن ابی‌یعلی ۲۳ـ محمد بن ابی‌جعفر بن الفقیه امیرکا بن ابی اللجیم. ۲۴ـ محمد بن حسین بن الحسین ۲۵ـ محمد بن حمدان بن محمد حمدانی ۲۶ـ محمد بن علی بن ظفر بن علی ۲۷ـ محمد بن علی بن عبدالله بن احمد جعفری ۲۸ـ محمود بن حسین بن ابی‌الحسین ۲۹ـ مرتضی بن عبدالله بن علی ۳۰ـ مسعود بن حسین بن ابی‌الحسین ۳۱ـ مهدی بن علی بن امیرکا (امیرکیا) ۳۲ـ هبة‌الله بن محمد بن هبة‌الله. ۳۳ـ «خلیفة بن ابی‌اللجیم قزوینی» از دیگر محدثان و فقیهان فاضلی است که شیخ ابوالحسن علی بن وزیرک قمی از او علم دین آموخته است. [۹]
ابن‌ندیم، محمد ابن اسحاق، الفهرست، منتجب الدین، ص۸۱.
[۱۰]
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، ص۴۸۷.
۳۴ـ «امام محیی‌الدین ابوعبدالله حسین بن مظفر بن علی حمدانی» از دیگر دانشمندان شیعه در این عصر است که در قزوین ساکن شده است. وی از شاگردان شیخ الطائفه طوسی و دارای تالیفاتی بسیاری است. ۱.۱.۱ - تالیفات امام محییالدینتالیفات امام محیی‌الدین به قرار زیر می‌باشند: ۱. هتک استار الباطنیة ۲. نصرة الحق ۳. لولؤة التفکر فی المواعظ و الزواجر [۱۴]
ابن‌ندیم، محمد ابن اسحاق، الفهرست، منتجب‌الدین، ص۴۷.
[۱۵]
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، ص۴۷۳.
[۱۶]
اردبیلی غروی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۱، ص۲۵۵.
۲ - دوره افول و رکوددر قرن هفتم شمار دانشمندان قزوین به پنج نفر [۱۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الانوار الساطعة، ج۳، ص۱۳۷.
و در قرن هشتم به یک نفر تقلیل می‌یابد. و در قرن نهم حتی به نام یک عالم شیعی برنمی‌خوریم.بدین ترتیب حوزه قزوین در قرون پنجم و ششم از قوی‌ترین حوزه‌های دینی است که برخی از رجال علمی آن از اساتید شیخ طوسی و نجاشی می‌باشند و یا از شاگردان آنها هستند که پس از تحصیل در حوزه علمیه نجف به قزوین مهاجرت کرده و در توانمندی جامعه شیعی قزوین کوشیده‌اند. در قرن هفتم یعنی همزمان با تهاجم مغول‌ها و نابودی اسماعیلیان تدابیر خواجه موجب شد تا حوزه قزوین به حیات خویش ادامه دهد. و پس از اوست که حوزه به رکود علمی می‌رسد. ۲.۱ - مدرسه التفاتیهمؤلف «تاریخ مدارس ایران» به نقل از محمدعلی گلریز به «مدرسة التفاتیه» در قزوین اشاره کرده و گوید: «عمارت این مدرسه را به یکی از امرای مغول موسوم به خواجه التفات نسبت داده‌اند. این مدرسه که در برابر مسجد حاج ملاآقای فقیه در قزوین واقع شد و یک طبقه است، تا حدود سی سال پیش از دیگر مدارس قزوین پر رونق‌تر بود، زیرا موقوفاتش از سایر مدارس بیشتر بود. در آن هنگام حدود سی طلبه از شهرهای مختلف به ویژه شهرهای شمال کشور، در آن ساکن بودند.» [۲۱]
سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۲۰۱.
[۲۲]
گلریز، محمدعلی، باب الجنة قزوین، دانشگاه تهران، ۵۶۱، چاپ ۱۳۳۷ش
۳ - قرن دهم تا دوازدهمدومین دوره حوزه علمیه قزوین از قرن دهم آغاز و تا دوازدهم ادامه می‌یابد. در خصوص رکود علم در قرن نهم و دهم هجری چنین به نظر می‌رسد که هرج و مرج ناشی از سیاست بازی‌های خلفا در دنیای اسلام، دسیسه بازی‌ها و فرقه‌گرایی‌ها و حضور سپاه بیگانه مغول در ایران موجب شد تا شیعه به تقیه زندگی کند. ۳.۱ - دانشمندان قرن دهمدانشمندان قرن دهم این دوره که پس از شکل‌گیری صفویه به تکاپوی علمی پرداخته‌اند، به قرار زیر می‌باشند: ۱. احمد غفاری قزوینی (مؤلف «تاریخ نگارستان» در سال ۹۴۹ق) ۲. میر احمد قزوینی (نویسنده «تاریخ جهان آرا» و معاصر شاه اسماعیل) ۳. شرف جهان قزوینی (از تلامیذ میرغیاث الدین دشتکی) ۴. ضیاءالدین قزوینی (فرزند درویش محمد اکرمی، کتاب کافی را از آغاز کتاب جهاد تا آخر روضه در سال ۹۸۰ق تحریر کرده است.) ۵. میر ابوالفتح قزوینی (مؤلف کتاب‌های کلامی و منطقی) ۶. محمد یمنی (وی در زمان شاه طهماسب به قزوین آمده است). ۷. یحیی قزوینی (نگارنده کتاب «لب التواریخ») ۳.۲ - رابطه صفویه و تشیعچنانکه پیداست حکومت صفوی با عنایتی که به تشیع داشت زمینه رشد علوم اسلامی را فراهم آورده و در حوزه قزوین به علوم عقلی و نقلی چون کلام و منطق و تاریخ توجه خاص شده است. این روند در قرن یازدهم نیز ادامه یافته و ده‌ها فاضل و نویسنده و خطیب و مدرس در این حوزه به نشر علوم اهل بیت مشغول شده‌اند. شیخ آقابزرگ به سی تن از عالمان قزوین در این قرن اشاره می‌کند که شماری از آنها آثاری نیز از خود برجای نهاده‌اند. در این آثار توجه به فقه و اصول و حدیث و مباحث کلامی و ریاضی کاملاً مشهود است. از ویژگی‌های نویسندگان این دوره توجه به زبان فارسی و همگانی کردن علوم اسلامی است. ۱.۱ - علمای دورهبرخی از علمای آن دوره به قرار زیر می‌باشند: ۱. احمد قزوینی (مؤلف حاشیه بر «عدة») ۲. حاج بابا قزوینی (از متکلمان قزوین و ملازمان شیخ بهایی، نگارنده «کشکول») ۳. خلیل قزوینی (نویسنده کتاب‌هایی در حدیث و تفسیر قرآن و فقه بسان «شرح الکافی»، «شرح عدة الاصول»، «رسالة الجمعة»، «حاشیة مجمع البیان» و «ا لرسالة القمیة»). [۲۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۴، ص۲۰۳.
۴. رضی‌الدین قزوینی (وی بر مسلک اخباریان بود و کتاب‌های بسیاری تالیف کرده که برخی از آنها عبارتند از: «لسان الخواص»، «رسالة القبلة»، «شیر و شکر»، «رسالة المقادیر»، «رسالة التهجد»، تاریخ علمای قزوین به نام «ضیافة الاخوان و هدایة الخلان»، «کحل الابصار»، «رسالة النوروز»، «الرسالة المولودیة»). [۲۶]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۴، ص۲۲۳ـ۲۲۴.
۵. محمدصالح روغنی قزوینی (وی از مؤلفان پرکار حوزه قزوین است که ترجمه عیون اخبار الرضا، ترجمه و شرح نهج البلاغه و ترجمه صحیفه سجادیه و شرح دعای سمات برخی از آنهاست). ۶. عبدالله قزوینی (او فرزند شاه منصور طوسی است که از فقهای عصر خود محسوب می‌شد. «رسالة فی اثبات امامة امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)» که به «غدیریه» شهرت یافته از آثار اوست). [۲۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ص۳۵۲.
۷. عبدالله قزوینی (فرزند عبدالله، وی عالم توانایی بود و کتابی در وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و حوادث بعد از آن تالیف کرده است). [۲۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ص۳۵۲.
۸. علی‌اصغر قزوینی (وی کتابی به نام «سفینة النجاة» دارد که به مقالات خمس مشهور است). ۹قاضی‌خان سیفی، صدر قزوینی ۱۰. محمدکاظم طالقانی قزوینی (از مدرسان مدرسه نواب، پدر محمدجعفر طالقانی که از علامه مجلسی اجازه روایتی داشت). ۱۱. محمد اشکوری قطب‌الدین لاهیجی (از شاگردان میرداماد و از فقها و ریاضی‌دانان حوزه قزوین که کتب «محبوب القلوب» و «لطایف الحساب» از اوست). [۳۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ص۴۹۸.
۱۲. محمد قزوینی (فرزند یوسف، از شاگردان خلیل قزوینی و از مدرسان حوزه علمیه قزوین که کتاب‌های «آداب الحج»، «وضع المسجد الحرام» از اوست). ۱۳. محمدمفید قزوینی (وی کتاب «عدة الداعی» را ترجمه کرده است). ۱۴. محمدمؤمن طالقانی (کتاب «اکل آدم من الشجرة» و «تفسیر سورة الملک» از اوست). شیخ آقابزرگ در قرن دوازدهم نیز بالغ بر چهل تن از دانشمندان حوزه قزوین را ذکر می‌کند که از بنیان قوی آن حوزه در این سال‌ها حکایت دارد. هرچند در این سال‌ها قزوین پایتخت صفویه نیست و سلسله صفوی زوال یافته است، [۳۷]
رک: جعفریان، رسول، علل برافتادن صفویان.
لیکن حوزه شیعی قزوین همچنان به فعالیت علمی مشغول است.۳.۴ - تالیفات قرن دوازدهمبعضی تالیفات قرن دوازدهم حوزه قزوین به قرار زیر است: ۱. تحصیل الاطمینان فی شرح زبدة البیان (شرح آیات الاحکام مقدس اردبیلی) اثر ابراهیم قزوینی. ۲. شرح الطهارة من بدایة الهدایة، احمد طالقانی. ۳. مبادی الاحکام من شرح العضدی، محمدامین قزوینی. ۴. رسالة فی تحریم الجمعة، محمدباقر قزوینی. ۵. الشهاب الثاقب فی شرح القصیدة العینیة للحمیری اثر محمدحسین دره باغی قزوینی. ۶. شرح شواهد مجمع البیان لعلوم القرآن، تالیف الطبرسی، اثر محمدحسین قزوینی. ۷. اثبات حدوث الارادة بالبرهان العقلی اثر حکیم خلیل قزوینی. ۸. رسالة فی حرمة الجمعة، اثر محمدرضی قزوینی. ۹. رسالة الرفیق فی آداب السفر، اثر محمدرضی قزوینی. ۱۰. التوفیق فی افعال الحج، اثر محمدرضی قزوینی. ۱۱. محیی القلوب فی الاصول و الفروع اثر محمد رفیع قزوینی. ۱۲. مرآة الاعجاز فی علم المعانی، اثر طاهر وحید قزوینی. ۱۳. التحفة القوامیة فی نظم اللمعة، اثر عبدالله سیفی. ۱۴. تعلیقات علی رسالة «مطالب النفس و مسائلها» لحمزة الگیلانی، اثر حکیم عبدالنبی قزوینی. ۱۵. رشح السحاب فی شرح نظم الحساب، اثر محسن نحوی قزوینی. ۱۶. مجموعة مسائل فی المعقول و المنقول، اثر ابوالوفا قاضی قزوینی. ۳.۵ - مدارس دورهدر دوره دوم از حوزه علمیه قزوین چهار مدرسه تاسیس و مشغول به فعالیت شد که بنای آن از سوی منسوبین به دولت صفوی و یا ثروتمندان شهر و رؤسای طوایف بوده است. ۱. مدرسه خلیفه سلطان سیدعلاءالدین حسین (متوفی ۱۰۶۴ق) ملقب به خلیفه سلطان، داماد شاه عباس صفوی که در زمان شاه عباس دوم منصب صدارت داشت این مدرسه را روبه روی جامع کبیر قزوین تاسیس نمود. ۲. مدرسه پیغمبریه این مدرسه متصل به بقعه پیغمبریه، در زمان صفویه تاسیس شده است. سال ۱۰۵۴ق بنای آن اتمام پذیرفته و در سال ۱۱۵۰ق تعمیر شده است. ۳. مدرسه پنجه‌علی این مدرسه در ضلع غربی خیابان پیغمبریه واقع است. نام بانی و تاریخ بنای آن معلوم نیست مدت‌ها پیش مدرسه را خراب کرده و به جای آن دبستانی موسوم به محمد قزوینی احداث نمودند. ۴. مدرسه مولاویردی خان مولاویردی خان از خوانین طایفه ذوالقدر است که در زمان کریم‌خان زند می‌زیست. بنای آن در سال ۱۱۷۷ق به اتمام رسیده و در سال ۱۲۵۰ق تجدید بنا شده است. [۵۲]
سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۳۲۸.
۴ - قرن سیزدهم تا پانزدهماین دوره به سه قرن سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هجری تعلق دارد. روند رشد حوزه چون گذشته ادامه دارد و در دوره قاجار چهار مدرسه «مسعودیه»، «سردار»، «حیدریه» و «صالحیه»، بنا شده و به تربیت عالمان فرزانه می‌پردازد. [۵۳]
سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۳۳۰.
(مدارس دیگری چون «شعبانکردی»، «ابراهیمیه»، «مدرسه جدید»، «مدرسه حاج سیدابراهیم تنکابنی»، و «مدرسه آقا»، از دیگر بناهایی هستند که تاریخ دقیق ساختمان آنها معلوم نیست.) شاید بتوان گفت «آل‌شهید ثالث» («شهید ثالث، مولی محمدتقی برغانی» و سه فرزند دیگر شیخ محمد ملائکه برغانی) از خاندان‌های بزرگ علمی مبارز شیعه، مشهورترین خاندان علمی این دوره از حوزه علمیه قزوین است.شهید ثالث پس از تحصیلات مقدماتی در حوزه علمیه قم از «علامه محقق میرزا قمی» بهره برد. آن‌گاه به اصفهان رفت و از آنجا رهسپار حوزه علمیه کربلا شد و از مؤلف ریاض العلماء و پسرش سود جست و به قزوین بازگشت و مرجعیت دینی یافت. عصر وی معاصر فتنه باب بود و شهید با مباحث عمیق علمی نقشه استعماری آنها را برملا می‌ساخت و مردم را به معروف دعوت و از منکر دور می‌داشت. پیروان آن فرقه را کافر می‌دانست. لذا بابیان نقشه قتل او را کشیده و در مسجد، به هنگام نماز شب در سال ۱۲۶۴ق به شهادت رسانیدند. [۵۵]
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیلة، ص۴۷۹.
[۵۶]
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیلة، ص۴۷۶.
از دیگر عالمان این خاندان می‌توان به «محمد برغانی» (متوفی ۱۲۴۰ق) فرزند محمدصالح برغانی برادر شهید ثالث اشاره کرد که در جنگ ایران و روس به شهادت رسید و یا از «اسحاق برغانی شهیدی» (متوفی ۱۳۱۱ق) یاد نمود که در تحریم تنباکو ایفای نقش کرد. [۵۷]
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیلة، ص۱۷۹ـ۱۸۷.
۴.۱ - تالیفات آل‌شهید ثالثبرخی از تالیفات او عبارتند از: ۱. عیون الاصول، در اصول فقه ۲. مجالس المؤمنین، مواعظ ۳. منهج الاجتهاد در شرح شرایع الاسلام، از مبحث طهارت تا دیات ۵ - حوزه قزوین پس از انقلاب اسلامیپس از پیروزی انقلاب اسلامی با دعوت از اساتید حوزه علمیه قم، قزوین رونق علمی خویش را که با برنامه‌های ضددینی پهلوی از دست داده بود، به دست آورد. و اینک تحت اشراف حجت‌الاسلام و المسلمین باریک‌بین مدارس علمیه مولا وردیخان، امام صادق (علیه‌السلام) (مدرسه پنجه‌علی سابق که در سال ۱۳۶۶ش تجدید بنا شده است.) و شیخ الاسلام... و تربیت طلاب علوم دینی را عهده دار شده است. و مدرسه علمیه کوثر خواهران طلبه را آموزش می‌دهد. این حوزه ۱۸۰ طلبه از برادران و ۱۱۰ نفر از خواهران را تحت پوشش دارد و بیش از ۱۰۰ نفر روحانی مبلغ نیز، همگام با حوزه به امور فرهنگی و ارشادی شهر مشغولند. در حوزه علمیه قزوین علاوه بر دروس مقدماتی و سطح، دو درس خارج برپاست که فضلا از آن بهره‌مند می‌شوند. [۵۸]
نویسنده مجهول، تحت اشراف حجة الاسلام والمسلمین باریک‌بین، مجله پیام حوزه، شماره ۵، ص۱۲۲ـ۱۳۱.
۶ - پانویس۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه قم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۸/۲۰. |