حریز بن عبدالله سجستانیحَریز بن عبداللّه سجستانی، فقیه و محدّث امامی قرن دوم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - حریز از فقیهان برجسته عصر خود ۳ - روایات حَریز بن عبداللّه سجستانی ۴ - روایات حریز از دیدگاه یونس بن عبدالرحمان قمی ۵ - مشایخ حَریز بن عبداللّه سجستانی ۶ - آثار و تألیفات حریز ۷ - روایات حریز در کتابهای حدیثی شیعه ۸ - موضوع روایات حریز بن عبدالله سجستانی ۹ - از دیگر آثار حریز بن عبدالله سجستانی ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - بیوگرافی حَریز بن عبداللّه سجستانیباتوجه به شهرت وی به کوفی و روایت او از مشایخ کوفه، احتمالا در کوفه به دنیا آمده است. کنیه او را ابومحمد [۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۱۴۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و ابوعبداللّه [۲]
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۳۸۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۳]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۱۶۴.
ذکر کرده‌اند. هرچند حریز به سجستانی شهرت داشته، ولی از موالی اَزْد، از قبایل ساکن در کوفه، بوده است. عقیلی [۴]
محمد بن عمرو عقیلی، کتاب‌الضعفاءالکبیر، ج۱، ص۲۴۰، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
از یکی از محدّثان بصری به نام ابوحریز عبداللّه بن حسین ازدی کوفی، که قاضی سجستان/ سیستان بوده، یاد کرده است که به نظر می‌رسد، با توجه به گرایشهای شیعی این محدّث و کنیه‌اش، پدر حریز باشد؛ [۵]
حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۲۴۴، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.
البته ابن‌ماکولا [۶]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع‌الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء والکنی و الأنساب، ج۲، ص۸۶، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ ۱۹۸۶.
و ابن‌حجر عسقلانی [۷]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج۳، ص۱۴، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
وی را قطعاً پدر حریز دانسته‌اند.
نجاشی [۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۱۴۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
سبب شهرت حریز به سجستانی را اشتغال وی به تجارت روغن در سجستان دانسته، اما برقی [۹]
احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۴۱، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
کشی [۱۰]
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۳۸۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
و شیخ طوسی [۱۱]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
بدون اشاره به کار حریز، تن‌ها از انتقال او از کوفه و سکونتش در سجستان سخن گفته‌اند. حریز در سجستان در درگیری با خوارج کشته شد. امام صادق علیه‌السلام حریز را به‌سبب رفتارش در درگیری با خوارج سجستان، سرزنش کرده است [۱۲]
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۳۳۶، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۱۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۴]
الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، ج۱، ص۲۰۷، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۲ - حریز از فقیهان برجسته عصر خودحریز از فقیهان برجسته عصر خود بوده و یونس بن عبدالرحمان قمی وی را به‌اعتبار دانش گسترده‌اش در فقه ستوده [۱۵]
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۳۸۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
و در منابع رجالی اهل سنّت نیز از او به عنوان یکی از مشایخ شیعه یاد شده است. [۱۶]
علی بن عمر دارقطنی، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۳۵۶، چاپ موفق بن عبداللّه بن عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۷]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع‌الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء والکنی و الأنساب، ج۲، ص۸۶، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ ۱۹۸۶.
کشی [۱۸]
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۳۸۴ـ۳۸۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
از گفتگوی میان حریز و ابوحنیفه، درباره برخی مسائل فقهی، گزارشی آورده است.
۳ - روایات حَریز بن عبداللّه سجستانیعموم روایات حریز به نقل از دو فقیه برجسته شیعه در کوفه، یعنی زرارة بن اعین و محمد بن مسلم طحان، است [۱۹]
علی بن عمر دارقطنی، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۳۵۶، چاپ موفق بن عبداللّه بن عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۰]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع‌الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء والکنی و الأنساب، ج۲، ص۸۶، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ ۱۹۸۶.
و در مواردی به نظر می‌رسد حریز از آثار مکتوب این عالمان، به طریق اجازه، نقل قول کرده است، چنان‌که این نکته از نقل‌قولهای حریز از کتاب الأربعمائة مسألة فی أبواب الحلال و الحرام یا براساس نسخه‌ای که در اختیار قاضی نعمان بوده و از آن با عنوان المسائل محمدبن‌مسلم [۲۱]
محمد عمادی حائری، «درنگی در منابع مکتوب الایضاح»، ج۱، ص۱۴۱، علوم حدیث، سال ۱۱، ش ۱ (بهار ۱۳۸۵).
یاد کرده است، شناخته می‌شود. [۲۷]
احسان سرخه‌ای، «کتب مسائل در نگارش‌های حدیثی با تأکید بر مسائل علی بن جعفر»، ج۱، ص۳۲ـ۴۷، علوم حدیث، سال ۱۰، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۴).
شاهد دیگر، وجود نام حریز بن عبداللّه در طریق روایت کتاب زرارة بن اعین است. [۲۸]
ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه‌الفقیه، ج۴، ص۴۲۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
ابن‌ماکولا [۲۹]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع‌الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء والکنی و الأنساب، ج۲، ص۸۶، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ ۱۹۸۶.
قاسم بن یحیی بن حسن بن راشد را، که مؤلف کتابی درباره آداب امیرالمؤمنین است [۳۰]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۳۷۱، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
یکی از مشایخ حریز معرفی کرده است.از حریز بن عبداللّه، حماد بن عیسی جهنی، علی بن رباط، محمد بن ابی‌عمیر [۳۱]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۱۶۸.
و عبداللّه بن عبدالرحمان اصم و کسانی دیگر، حدیث نقل کرده‌اند. [۳۲]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع‌الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء والکنی و الأنساب، ج۲، ص۸۶، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ ۱۹۸۶.
۴ - روایات حریز از دیدگاه یونس بن عبدالرحمان قمییونس بن عبدالرحمان قمی اشاره کرده که حریز، شخصآ، به جز یک یا دو حدیث از امام صادق علیه‌السلام روایت نکرده [۳۳]
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
که این مطلب با توجه به اقامت حریز در کوفه و اقامت امام صادق علیه‌السلام در مدینه، پذیرفتنی است. [۳۹]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۱۶۴ـ۱۶۷.
۵ - مشایخ حَریز بن عبداللّه سجستانیاز دیگر مشایخ حریز، بُرَید بن معاویه عجلی معلّی بن خُنَیسو فُضَیل بن یسار بوده‌اند. ۶ - آثار و تألیفات حریزبرقی [۴۶]
احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۴۱، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
اشاره کرده که حریز چندین کتاب داشته، اما از جزئیات یا محتوای این کتاب‌ها سخن نگفته است. ابن‌ندیم [۴۷]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۷، (تهران).
نجاشی [۴۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۱۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و طوسی [۴۹]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
نام برخی از این آثار را ذکر کرده‌اند. شیخ طوسی [۵۰]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
اشاره کرده است که تمام آثار حریز از جمله کتب اصول شمرده می‌شوند.
۷ - روایات حریز در کتابهای حدیثی شیعهاغلب روایات حریز در کتابهای حدیثی شیعه (حدود هزار حدیث) به روایت حماد بن عیسی جهنی است. [۵۱]
ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه‌الفقیه، ج۴، ص۴۲۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
[۵۲]
ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه‌الفقیه، ج۴، ص۴۴۳ـ۴۴۴، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
[۵۳]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۵۴]
خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۴۶۷ـ۴۹۶.
به‌نظر می‌رسد حریز نخست تمام روایات خود را در کتاب یا اصلی گرد آورده است [۵۵]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۵، (تهران).
که از آن به عنوان یکی از منابع اصلی حدیث و فقه شیعه یاد کرده‌اند، و بعد دیگر آثارش را براساس این کتاب تألیف کرده است. [۵۶]
ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه‌الفقیه، ج۱، ص۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
[۵۷]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۵، (تهران).
احتمالاً زراری [۵۸]
احمد بن محمد زراری، رسالة ابی‌غالب الزراری الی ابن‌ابنه فی ذکر آل اعین، ج۱، ص۱۷۰، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱.
نسخه‌ای از همین اثر را، که حُمَید بن زیاد دهقان (متوفی ۳۱۰) کتابت کرده، در اختیار داشته است. ابن‌ادریس حلّی بخشی از این کتاب را، که ظاهراً تا قرن ششم موجود بوده، در بخش مستطرفات کتاب خود [۵۹]
ابن‌ادریس حلّی، کتاب‌السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، ج۳، ص۵۸۵ـ۵۸۸، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
آورده و از معتمد بودن کتاب او در میان امامیه سخن گفته است. [۶۰]
ابن‌ادریس حلّی، کتاب‌السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، ج۱، ص۲۱۹، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
[۶۱]
ابن‌ادریس حلّی، کتاب‌السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، ج۳، ص۵۸۹، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
۸ - موضوع روایات حریز بن عبدالله سجستانیاغلب این روایات، راجع به نماز است [۶۲]
حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۲۴۵، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.
. اثر مشهور حریز، کتاب الصلاة، دو تحریر (مفصّل و مختصر) دارد [۶۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۱۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که تقریبآ تمام متن آن در باب الصلاةِ کتب اربعه باقی‌مانده است [۶۴]
خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۴۶۷ـ۴۹۶.
[۶۵]
حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۶، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.
. این اثر دست کم تا قرن پنجم موجود بوده و نجاشی [۶۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۱۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و طوسی [۶۷]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
طرق خود را به این کتاب ذکر کرده‌اند. قاضی نعمان (متوفی ۳۶۳)، فقیه اسماعیلی، نیز در تألیف کتاب الایضاح [۶۸]
نعمان بن محمد قاضی نعمان، الایضاح، ج۱، ص۲۳، چاپ محمدکاظم رحمتی، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
[۶۹]
نعمان بن محمد قاضی نعمان، الایضاح، ج۱، ص۲۶ـ۲۸، چاپ محمدکاظم رحمتی، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
از کتاب الصلاة حریز به روایت حماد بن عیسی بهره برده است. [۷۰]
محمد عمادی حائری، «درنگی در منابع مکتوب الایضاح»، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۵، علوم حدیث، سال ۱۱، ش ۱ (بهار ۱۳۸۵).
۹ - از دیگر آثار حریز بن عبدالله سجستانیاز دیگر آثار حریز، کتاب الصوم و کتاب النوادر بوده [۷۱]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۷، (تهران).
[۷۲]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۱۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که مدرسی طباطبائی [۷۳]
حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۲۴۷، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.
مواردی را که احتمال می‌داده نقلهای برجا مانده از این کتاب‌ها باشند، شناسایی کرده است. نجاشی [۷۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
از اثری به نام کتاب الزکاة به عنوان تألیف حماد بن عیسی یاد کرده، اما گفته است بیش‌تر روایات این کتاب به نقل از حریز و بقیه به نقل از دیگر مشایخ شیعه بوده است. این گفته نجاشی احتمالاً بدان معناست که حماد بن عیسی کتابی از حریز را در باب زکات اقتباس کرده و مطالبی نیز بر آن افزوده است. بخش عمده‌ای از این کتاب، همانند کتاب الصلاة حریز، روایاتی به نقل از دو فقیه برجسته امامی کوفه، زرارة بن اعین و محمد بن مسلم، است [۷۵]
حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج۱، ص۲۴۶ـ ۲۴۷، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.
ابن‌بابویه [۷۶]
ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه‌الفقیه، ج۴، ص۴۴۳، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
نسخه‌ای از این کتاب را، به شیوه اجازه، به دو طریق روایت کرده و در تألیف کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه از آن بهره برده است.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن‌ادریس حلّی، کتاب‌السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱. (۲) ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه‌الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. (۳) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۴) ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع‌الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء والکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ ۱۹۸۶. (۵) ابن‌ندیم، الفهرست، (تهران). (۶) الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. (۷) احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش. (۸) خوئی، معجم رجال الحدیث. (۹) علی بن عمر دارقطنی، المؤتلف و المختلف، چاپ موفق بن عبداللّه بن عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۰) احمد بن محمد زراری، رسالة ابی‌غالب الزراری الی ابن‌ابنه فی ذکر آل اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱. (۱۱) احسان سرخه‌ای، «کتب مسائل در نگارش‌های حدیثی با تأکید بر مسائل علی بن جعفر»، علوم حدیث، سال ۱۰، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۴). (۱۲) شوشتری، قاموس الرجال. (۱۳) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۱۴) محمد بن عمرو عقیلی، کتاب‌الضعفاءالکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۱۵) محمد عمادی حائری، «درنگی در منابع مکتوب الایضاح»، علوم حدیث، سال ۱۱، ش ۱ (بهار ۱۳۸۵). (۱۶) نعمان بن محمد قاضی نعمان، الایضاح، چاپ محمدکاظم رحمتی، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷. (۱۷) محمد بن عمرکشی، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۱۸) کلینی، اصول کافی. (۱۹) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۲۰) حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بن یاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حریز بن عبدالله سجستانی»، شماره۶۰۵۸. |