حدائق‌السحر فی دقائقالشعرحدائقُ السِّحر فی دقائقِ الشّعر، کتابی در فن بدیع ، تألیف رشیدالدین وطواط ، از منشیان دربار خوارزمشاهیان در قرن ششم است. ۱ - انگیزه مولفبه نوشته رشیدالدین وطواط، [۱]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۵۵، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
پیش از حدائق‌السّحر شاعران فارسی زبان در فنون بدیعی یا بعضی از آن فنون، کتابهایی تألیف کرده بودند که به دست ما نرسیده است.وی [۲]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۱، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
انگیزه تألیف کتاب خود را مطالعه ترجمان‌البلاغه رادویانی ذکر کرده و گفته که آن کتاب بس ناخوش بوده و از راه تکلّف تنظیم شده و با خطاهایی همراه بوده است.با این حال، در کتاب خود شواهد بسیاری از آن آورده و فصول و ابواب آن را نیز در نظر داشته و احیانآ سرمشق کار خویش قرار داده است. احمد آتش ، دانشمند معاصر ترک، که ترجمان‌البلاغه را چاپ و منتشر کرده است، از کتابی با نام محاسن‌الکلام تألیف ابوالحسن نصربن‌حسن مَرغینانی [۳]
علی‌بن حسن باخرزی، دمیةالقصر و عصرة اهل‌العصر، ج۱، ص۶۶۶ـ ۶۷۱، چاپ محمد تونجی، ج۱، دمشق ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱.
نام برده و افزوده است که تمام شواهد عربی که رشیدالدین وطواط در حدائق‌السّحر ذکر کرده، غیر از اشعار خود او، مأخوذ از این کتاب است. [۴]
محمدبن عمر رادویانی، ترجمان‌البلاغه، ج۱، صیاـ یب، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش.
۲ - معارضه با ترجمانالبلاغهبهگفته یاقوت حموی ، [۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۳۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
رشیدالدین کتاب خود را در معارضه با ترجمان‌البلاغه تألیف کرده است.به هر حال، رشیدالدین تا حدودی به ترجمان‌البلاغه توجه داشته، اما افزودن شاهدهایی از قرآن مجید و احادیث نبوی و کلام فصحای عرب، گویای اهتمام او برای اصلاح و تکمیل آن کتاب است. ۳ - امتیازات۳.۱ - منبع مهمی برای فن بدیعحدائقالسّحر، با توجه به زمان تألیف و اشتمال آن بر تعداد درخور توجهی از صناعات بدیعی، یکی از منابع مهم فن بدیع در زبان فارسی و متضمن اطلاعات گران‌بها و اظهارنظرهای عالمانه‌ای درباره شاعرانی نظیر قطران تبریزی ، عنصری ، فرخی سیستانی و مسعودسعد سلمان است. [۶]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۹ـ۱۰، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۷]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۳۲، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۸]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۹]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۸۲، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۰]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۸۷، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۳.۲ - ذکر نام برخی کتابهای علوم بلاغیاز امتیازات دیگر کتاب، ذکر نام برخی کتابهای علوم بلاغیِ فارسی و عربی است، مانند ترجمان‌البلاغه [۱۱]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۱، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
رسائل ابوالحسن اهوازی [۱۲]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۳، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
کتاب اشتقاق، و اعجازالقرآن، درباره تشبیهات، هر دو از علی‌بن عیسی‌رمانی [۱۳]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۴۳، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
و کنزالغرائب ، تألیف خورشیدی، در شرح کتاب احمدبن محمد منشوری است. [۱۴]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۵۵، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۳.۳ - مورداقبال شاعران و ادیبانحدائقالسّحر اندکی پس از تألیف مورداقبال شاعران و ادیبان واقع شد و آثار بسیاری در تقلید از آن یا تفسیر آن نوشته شد که برخی از آن‌ها به چاپ رسیده است. ۳.۴ - آثاربرخی از مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از: جزء سوم کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم تألیف شمس‌الدین محمدبن‌قیس رازی (تهران ۱۳۱۴ش)؛ حقایق الحدائق تألیف شرف‌الدین رامی تبریزی و دقایق‌الشعر تألیف علی‌بن محمد مشهور به تاج‌الحلاوی، که هر دو به اهتمام محمدکاظم امام چاپ شده‌اند (تهران ۱۳۴۱ش). [۱۵]
محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، صسز ـ سی، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش.
حدائق‌السّحر، به صورت مستقل یا به ضمیمه بعضی کتاب‌ها و دیوان‌ها، بار‌ها چاپ شده است، اما چاپ انتقادی آن به اهتمام عباس اقبال آشتیانی در ۱۳۰۸ش در تهران منتشر شد. ۴ - فهرست منابع(۱) علی‌بن حسن باخرزی، دمیةالقصر و عصرة اهل‌العصر، چاپ محمد تونجی، ج۱، دمشق ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱. (۲) محمدبن عمر رادویانی، ترجمان‌البلاغه، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش. (۳) محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ش. (۴) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدائق‌السحر فی دقائق‌الشعر»، شماره۵۸۶۱. |