تواضع علماشکی نیست که یکی از مهم‌ترین و برترین صفات، تواضع و فروتنی است و در اثر همین منش و سجیه اخلاقی تواضع و فروتنی است که علم و تلاش علما به ثمر نشسته و برکت یافت و توانستند با عنایات الهی، هزاران هزار انسان را به سمت حقیقت رهنمون شوند و الگویی وارسته از شیعیان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به جهانیان عرضه نمایند. فهرست مندرجات۲ - تواضع و فروتنی در کلام بزرگان ۲.۱ - امام خمینی ۲.۲ - شیخ محمد بهاری ۲.۳ - ملا احمد نراقی ۲.۴ - آیةالله مرعشی نجفی ۳ - تواضع و فروتنی در سیره عملی بزرگان ۳.۱ - امام خمینی ۳.۲ - آخوند خراسانی ۳.۳ - مقدس اردبیلی ۳.۴ - شیخ انصاری ۳.۵ - آیةالله حائری ۳.۶ - علامه طباطبائی ۳.۷ - محدث قمی ۳.۸ - محمدجواد بلاغی ۳.۹ - شهید بهشتی ۳.۱۰ - میرزا جواد انصاری ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - تواضع و فروتنی در معارف دینخداوند متعال در قرآن کریم به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که عالی‌ترین مخلوقات اوست و هدف اصلی خلقت خداوند، پیامبر اکرم و اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) می‌باشند، این‌طور امر می‌فرماید: «واخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنین؛ پروبال مرحمت خود را برای پیروان با ایمانت بگستران». خاکساری و فروتنی علاوه بر اینکه زیبنده هر انسانی است و سبب برتری مقام او در نزد دیگران می‌گردد، شخص متواضع را در زمره بندگان خاص پروردگار قرار می‌دهد، «وَ عبادُ الرّحمن الذین یمشونَ علی الارضِ هونا؛ بندگان ستوده خدا، آنانند که روی زمین متواضعانه راه می‌روند.» و بر عکس آن برتری‌جوئی و تکبر موجب سقوط آدمی به حضیض ذلّت و خواری در درگاه خداوند می‌گردد. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: «فیما اوحی اللهُ تعالی عزّوجلّ الی داود، کَما انّ اقربَ النّاسِ الی الله المتواضعون، ابعَدُ الناس من الله المتکبّرون؛ [۳]
کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، ج۳، ص۳۱۹، ناشر:دار الحدیث للطباعة والنشر/۱۴۳۰، محقق مرکز بحوث دار الحدیث.
در بین سخنانی که خداوند به حضرت داود وحی کرد، این سخن بود، همچنان که نزدیک‌ترین مردم به خدا افراد متواضع هستند، دورترین مردم نیز از خداوند متکبّرین می‌باشند.»حال این زیبندگی وقتی ظهور و اهمیت بیشتری می‌یابد که شخص دارای علم، قدرت، مقام و یا ثروت باشد امّا در برابر دیگران خود را کوچک دانسته، اظهار برتری ننماید، زیرا این‌ها اموری هستند که موجب پیدایش خوی پست تکبر و خودمحوری می‌گردند. سیره عملی انبیاء و ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) و به تبع آن‌ها علماء ربانی نیز فروتنی و خاکساری در برابر بندگان خدا بوده است و آن را موجب تعالی انسان و قرب پروردگار می‌دانستند از همین رو امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرمودند: «اگر خداوند، تکبّر را برای بندگانش اذن می‌داد و بدان راضی بود، پیامبران و اولیاءش سزاوارتر بودند و در این امر به آن‌ها رخصت می‌داد؛ ولی خدای متعال خودبزرگ‌بینی را برای آنان نمی‌پسندد و تنها به فروتنی آنان راضی است. در نتیجه آنان هم از روی فروتنی رخسارهای خود را در برابر او بر زمین گذاردند و چهره‌هایشان را در خاک مالیدند و بال‌های مهر و محبّت خود را برای مؤمنان گسترانیدند.» [۴]
امام علی علیه‌السّلام، نهج‌البلاغه، خطبه قاصعه (۱۹۲)، ص۲۹۲، تحقیق و تصحیح:صبحی صالح، قم، دار الکتاب اللبنانی.
نکته مهم دیگر اینکه علم و حکمت تنها در سایه تواضع و فروتنی است که افزایش یافته با برکت می‌شود. حضرت عیسی (علیه‌السّلام) به حواریون فرمودند: «بالتّواضِعُ تُعْمَرُ الحِکْمَةُ لابالّتکبّر و کذلِکَ فی السّهل نیبتُ الزّرع لا فی الجیل؛ [۵]
کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، ج۱، ص۸۹، ناشر:دار الحدیث للطباعة والنشر/۱۴۳۰، محقق مرکز بحوث دار الحدیث.
علم و حکمت تنها در سایه تواضع برکت و افزایش می‌یابد نه به‌وسیله تکبّر و فخرفروشی، همان‌طور که زراعت در زمین نرم و هموار رشد می‌کند و می‌روید نه در کوهستان و سنگزار». [۶]
مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه (شرح خطبه متقین)، ج۱، ص۱۴۰، مقرر اکبر خادم الذاکرین، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، چاپ سوّم، ۱۳۷۹.
۲ - تواضع و فروتنی در کلام بزرگانعلما و بزرگان در خصوص تواضع و فروتنی سخنان متعددی دارند که به برخی از این سخنان اشاره می‌شود. ۲.۱ - امام خمینیایشان در ترغیب به صفت تواضع و مذمّت و تکبّر می‌فرمایند: «... خودخواهی همیشه اسباب این است که انسان را به فساد بکشد ـ تمام فسادهایی که در عالم پیدا می‌شود از خودخواهی پیدا می‌شود، از حب جاه، از حب قدرت، از حب مال از امثال اینهاست و همه‌اش برمی‌گردد به حب نفس و این «بت» از همه بزرگ‌تر است و شکستنش هم از همه مشکل‌تر است. تعقیب کنید که اگر نمی‌توانید به تمام معنی بشکنید ـ که می‌توانید ان‌شاءالله ـ مشغول باشید به شکستن دست و پای یک همچو بتی» ایشان در مقام فرق بین تواضع واقعی و تملق می‌فرماید: «یک وقت رذیله حب دنیا و جذبه طلب شرف و جاه انسان را به تواضع وا‌می‌دارد، این خلق تواضع نیست، این تملّق و چاپلوسی است و از رذایل نفسانیه است... یک وقت، خلقِ تواضع انسان را دعوت به احترام و فروتنی می‌کند، غنی باشد یا فقیر، مطمح نظر باشد یا نباشد یعنی تواضع او بی‌آلایش است، روح او پاک و پاکیزه است.» [۸]
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، شرح اربعین حدیث، ص۱۰۰، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (رحمة‌الله‌علیه)، اوّل، ۷۱.
۲.۲ - شیخ محمد بهاریایشان ضمن توصیه‌هایی که برای یکی از علماء دارد می‌فرماید: «و منها ان یکونَ متواضعا لِلّه جَلّ جلاله... از امور لازم برای عالم دین اینکه به خاطر خدای بزرگ متواضع و فروتن باشد نه به خاطر غرضی دیگر مانند طمع و غیره». [۹]
بهاری همدانی، محمد، تذکرة المتقین، ص۱۳۱، انتشارات نهاوندی ـ دوّم، ۱۳۷۶.
۲.۳ - ملا احمد نراقی«تواضع مزرعه خضوع و حیاست و شرف تام حقیقی سالم نمی‌ماند مگر از برای کسی که متواضع باشد نزد خدا». «کبر از اعظم صفات رذیله و آفت آن بسیار و غائله آن بیشمار است... اعظم حجابی است آدمی را از وصول به مرتبة فیوضات و بزرگ‌تر پرده ایست از برای انسان از مشاهده جمال سعادات، زیرا که این صفت مانع می‌گردد از کسب اخلاق حسنه» ۲.۴ - آیةالله مرعشی نجفیوصیت آیةالله العظمی مرعشی نجفی (رحمة‌الله‌علیه) به فرزندش: سفارش می‌کنم او را به حسن خلق و تواضع و ترک تکبر و خودخواهی با مؤمنین. [۱۲]
مرعشی نجفی، شهاب‌الدین، وصیت‌نامه الهی اخلاقی آیةالله العظمی مرعشی نجفی، ص۲۶، ناشر: کتابخانه معظم له، چاپ دهم، ۱۳۸۰ هـ. ق.
۳ - تواضع و فروتنی در سیره عملی بزرگاندر سیره عملی بزرگان تواضع و فروتنی آشکار است. در ادامه به نمونه‌هایی از این سیره اشاره می‌شود. ۲.۱ - امام خمینیحضرت امام متواضع به معنای واقعی کلمه بودند. با آن همه مقام و عظمت و علم و دانش که جهانیان را خیره کرده است، خود را تنها، یک طلبه می‌دانست و با این‌همه خدمت به اسلام و زنده کردن تشیّع هیچ‌گونه حریمی برای خویش قائل نبود و با کمال فروتنی، خطاب به جوانان رزمنده جبهه‌ها می‌گوید: «من دست و بازوی شما را که دست خدا بالای آن است می‌بوسم و بر این بوسه افتخار می‌کنم» [۱۳]
مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، ص۲۸۶، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، ۱۳۷۴، چاپ هشتم.
حجةالاسلام و المسلمین سیدمحمدباقر حجّتی نقل کردند: «حضرت امام با اینکه در زمان آقای بروجردی یکی از استوانه‌های حوزه بودند در مجلس روضه‌ای که در ایّام فاطمیه در بیت آقای بروجردی برقرار شده بود ایشان متواضعانه از اوّل تا آخر مجلس دو زانو در بین مردم عادی دورتر از آقا نشسته و به سخنان مرحوم تربتی که منبر رفته بودند، گوش فرا می‌دادند.» [۱۴]
ستوده، امیررضا، جلوه‌های معلمی امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، ص۱۵۴، احمد برادری، مؤسسه نشر پنجره، چاپ اول، ۱۳۷۹، تهران.
۳.۲ - آخوند خراسانیدر احوالات ایشان نوشته‌اند: «این وجود مبارک که در واقع رهبر دین و دنیای میلیون‌ها مسلمان بود، بسیار متواضع بودند مخصوصاً در برابر اهل علم، با کوچک‌ترین طلبه در سلام پیشی می‌گرفت و در مجالس برای ورود آن‌ها به پا می‌ایستاد؛ و اهل علم را بسیار تجلیل می‌کرد». [۱۵]
مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، ص۲۸۹، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، ۱۳۷۴، چاپ هشتم.
۳.۳ - مقدس اردبیلیدر احوالات ایشان آمده است: «موقعی در سفر یکی از زوّار که او را نمی‌شناخت به او گفت: جامه‌های مرا ببر نزدیک آب و بشوی و چرک آن‌ها را بگیر ـ ملا احمد قبول کرد و جامه‌های آن مرد بُرد و شست و آورد تا به او بدهد ـ در این هنگام آن مرد او را شناخت و خجالت کشید ـ دیگران هم او را توبیخ کردند. مقدس اردبیلی فرمود: چرا او را ملامت می‌کنید؟ مطلبی نشده است. حقوق برادران مؤمن بر یکدیگر بیش از اینهاست». [۱۶]
مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، ص۲۹۵، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، ۱۳۷۴، چاپ هشتم.
۳.۴ - شیخ انصاری«ایشان دارای همتی بلند و اخلاقی نیکو بود و به امور طلاب شخصاً رسیدگی می‌کرد و مانند پدری مهربان آنان را تحت تربیت خود قرار داده بود ـ چند روزی شیخ دیرتر از وقت مقرّر برای تدریس حاضر می‌شد از وی سبب را پرسیدند فرمود: یکی از سادات به تحصیل علوم دینی مایل گشت و این امر را به چند نفر در میان نهاده تا درس مقدمات برایش گویند ولی هیچ‌یک حاضر نشدند و شأن خود را بالاتر دیدند ـ بدین‌جهت خود متصدّی این امر شده، درس او را به عهده گرفتم». [۱۷]
زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۷۸، مرتضی انصاری، چاپ دوّم، تهران، ناشر: حسینعلی نوبان، ۱۳۶۱ هـ. ش.
۳.۵ - آیةالله حائرییکی از بزرگان گفتند که: وقتی، یکی از طلاب بیمار شد، مرحوم حاج شیخ دارویش را تهیّه کرده و به منزل برده به خانواده دستور دادند که آن را آماده کنند و سپس خودش دارو را به حجره آن طلبه آورد و حتّی به خادمش نداد که ببرد. [۱۸]
مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، ص۳۰۶، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، ۱۳۷۴، چاپ هشتم.
۳.۶ - علامه طباطبائیآیةالله تهرانی، از شاگردان ایشان این‌گونه می‌گوید: این مرد جهانی از عظمت بود؛ عیناً مانند یک بچه طلبه در کنار صحن مدرسه روی زمین می‌نشست و نزدیک به غروب در مدرسه فیضیه می‌آمد و چون نماز بر پا می‌شد، مانند سایر طلاب نماز را به جماعت مرحوم آیةالله آقای حاج سیدمحمدتقی خوانساری می‌خواند. آن‌قدر متواضع و مؤدّب و در حفظ آداب سعی بلیغ داشت که من کراراً خدمتشان عرض کردم: آخر این درجه از ادب و ملاحظات شما ما را بی‌ادب می‌کند. از قریب چهل سال پیش تا به حال دیده نشده که ایشان در مجلس به متکا و بالش تکیه زنند، بلکه پیوسته در مقابل واردین مؤدّب، قدری جلوتر از دیوار می‌نشستند و زیردست مهمان واردـ من شاگردشان بودم و بسیار به منزل ایشان می‌رفتم و به مراعات ادب می‌خواستم پائین تر از ایشان بنشینم ابداً ممکن نبود... [۱۹]
حسینی‌تهرانی، سیدمحمدحسین، مهر تابان (یادنامه و مصاحبات تلمیذ و علّامه)، ص۵۰-۵۱، چاپ اول، انتشارات باقرالعلوم، سال نشر ندارد.
۳.۷ - محدث قمیایشان در کتاب فوائد الرضویه که در شرح علمای شیعه نوشتند وقتی به نام خودش می‌رسد، چنین می‌نگارد: «همانا، چون این کتاب شریف، در بیان احوال علماست، شایسته ندیدم که ترجمه خود را که احقرو پست‌تر از آنم که در عداد ایشان باشم، در آن درج کنم ازاین‌رو از ذکر حال خود صرف‌نظر کرده، اکتفا می‌کنم به ذکر مؤلفات خود.» [۲۰]
مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، ص۳۰۷ به نقل از «فوائد الرضویه ـ زندگی علمای مذهب شیعه» حاج شیخ عباس قمی ـ دو جلد در یک مجلّد انتشارات کتابخانه مرکزی ـ بدون تاریخ و نوبت چاپ.
۳.۸ - محمدجواد بلاغی«درباره فروتنی ایشان بسیار گفته‌اند. نقل می‌کنند که خود به بازار می‌رفت و آنچه نیاز داشت می‌خرید و به منزل می‌آورد و هرگز نمی‌پذیرفت. کسی در کارهایش به او کمک کند. آن‌قدر در برابر سخن حقّ متواضع بود که در برخی نوشته‌های خود تذکر می‌داد: هر کس پرسش یا انتقادی و ایرادی دارد برای من بنویسد و پاسخ دریافت دارد و از این راه به علم و حقیقت کمک کند...» . [۲۱]
مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، ص۲۹۴، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، ۱۳۷۴، چاپ هشتم.
۳.۹ - شهید بهشتیایشان در اوایل انقلاب اگرچه به خاطر شرایط خاص لازم بود محافظ و پاسدار داشته باشد ولی هرگز اجازه نمی‌داد که پاسداران در اتومبیل را برایشان باز و بسته کنند و تمام کارهای مربوط به خود را خود انجام می‌دادند. [۲۲]
مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، ص۲۹۶، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، ۱۳۷۴، چاپ هشتم.
۳.۱۰ - میرزا جواد انصاریآقای انصاری خود کارهای منزل را انجام می‌داد. از بازار شخصاً خریداری می‌کرد و اجازه نمی‌داد که کسی در خرید خانه و حمل کالا او را کمک کند ـ یکی از شاگردان ایشان نقل می‌کردند: که با اینکه من بیست سال بیشتر نداشتم و مشغول خواندن کفایه بودم و ایشان مجتهد مسلّم و بیش از چهل سال داشت، روزی من مشغول نماز بودم یک‌دفعه متوجّه شدم این مرد الهی در نماز به من اقتداء کرده است. [۲۳]
کرمی نژاد، مصطفی، در کوی بی‌نشان‌ها-سیری در زندگی آیةالله انصاری همدانی (رحمة‌الله‌علیه)، ص۷۸، انتشارات نهاوندی، ۱۳۷۹، چاپ چهارم.
و در اثر همین منش و سجیة اخلاقی تواضع و فروتنی است که علم و تلاش این بزرگان به ثمر نشسته و برکت یافت و توانستند با عنایات الهی، هزاران هزار انسان را به سمت حقیقت رهنمون شوند و الگویی وارسته از شیعیان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به جهانیان عرضه نمایند. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تواضع و فروتنی»، تاریخ بازیابی۹۷/۲/۲۷. |