تشکیلات قضایی دیوان بین‌المللی دادگستریدیوان بین‌المللی دادگستری، از ارگان اصلی قضایی سازمان ملل متحد بوده و از مباحث مطرح در حقوق بین‌الملل است. دیوان بین‌المللی دادگستری دارای تشکیلات قضایی مستقلی است که قضات آن از میان قضات و حقوقدانان برجسته انتخاب می‌شوند و از نظر تشکیلاتی به مجموعه‌ی از قضات دیوان، شعب دیوان، رئیس و نایب رئیس دیوان گفته می‌شود. ۱ - مقدمهدر سال ۱۹۴۵ دیوان بین‌المللی دادگستری طبق تصمیم اخذ شده در کنفرانس سانفرانسیسکو، [۱]
فاخر، حسین، دیوان بین‌المللی دادگستری، مجله کانون وکلای دادگستری مرکز، مهر ۱۳۲۹، شماره ۱۷.
[۲]
گنجی، منوچهر، سازمان ملل متحد در تئوری، تهران، انتشارات شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین، سال ۱۳۵۲، چاپ اول، ج۱، ص۳۵۳-۳۵۴.
به عنوان جانشین دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی و رکن اصلی قضایی سازمان ملل متحد تاسیس شد. دیوان بین‌المللی دادگستری برخلاف دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی در داخل نظام ملل متحد قرار گرفت. این دیوان توسط منشور ملل متحد ایجاد شد و جزء لاینفک آن می‌باشد.دیوان بین‌المللی دادگستری شعبه‌ای از سازمان ملل متحد می‌باشد که به موجب فصل ۱۴ منشور ملل متحد تشکیل شده است. این دادگاه دارای تشکیلات قضایی مستقلی است که قضات آن از میان قضات و حقوقدانان برجسته انتخاب می‌شوند. [۳]
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، ترمنولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، ۱۳۸۵، چاپ شانزدهم، شماره ۲۵۴۴، ص۳۱۹.
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری ماموریت دیوان را حل و فصل اختلافات، مطابق حقوق بین‌الملل بیان کرده و نیز ترکیب و اختیارات و آیین عمومی کار و مبنای اصلی عمل کرد دیوان را تعیین نموده است. اساسنامه دیوان در ۷۰ ماده تنظیم و به منشور ضمیمه شد و هم‌زمان با منشور ملل متحد در اکتبر سال ۱۹۴۵ به اجراء در آمد و جزء لاینفک منشور ملل متحد شمرده شد و کلیه اعضای سازمان ملل متحد خود به خود عضو دیوان بین‌المللی دادگستری هم می‌شوند. زمانی این رکن مورد بی‌توجهی کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه قرار گرفته بود به خصوص کشورهای در حال توسعه که اغلب آنها از روش داوری برای حل اختلافات خود استفاده می‌کردند. اما امروزه عمل کرد دیوان مورد اعتماد همه کشور‌ها قرار گرفته است و حتی در حال حاضر با تورم کاری مواجه است. این افزایش رجوع به دیوان، اصل حل مسالمت‌آمیز اختلافات را مؤثرتر نموده است. بنابراین باتوجه به اهمیت روزافزون دیوان شناخت و عمل کرد دیوان ضروری به نظر می‌رسد. دیوان بین‌المللی دادگستری از نظر تشکیلاتی علاوه بر تشکیلات قضایی دارای تشکیلات اداری نیز می‌باشد. که ما در این مقاله به بررسی تشکیلات اداری دیوان بین‌المللی دادگستری خواهیم پرداخت. ۲ - قضات دیواندیوان هیاتی مرکب از ۱۵ قاضی است که نباید دارای تابعیت مشابهی باشند. قضات دیوان، ماموران دولتی نیستند تا تابع مقررات و دستورات کشورهای خود باشند و به خاطر همین برای تضمین استقلال آنها، مزایا و مصونیت‌هایی مثل ماموران دیپلاماتیک برای آنها قائل شده‌اند و لذا قضات دیوان از مزایا و مصونیت‌های دیپلماتیک برخوردارند و تمام وقت در خدمت دادگاه هستند، مگر آن‌که در مرخصی باشند یا نتوانند در سر خدمت حاضر شوند. [۴]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۱۹.
کسانی‌که اکثریت آراء مجمع عمومی و شورای امنیت را احراز کرده باشند به عضویت دیوان انتخاب می‌شوند. مطابق ماده ۹ اساسنامه مجمع عمومی و شورای امنیت در انتخاب قضات باید دو معیار را ملاک عمل قرار دهند: [۵]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۹.
۱: افراد مورد نظر از میان اشخاصی انتخاب می‌شوند که از اعتبار معنوی قابل ملاحظه‌ای در کشور خود برخوردارند و دارای مشاغل مهم و بالاترین پست‌های قضایی بوده و یا حقوقدانان و متخصصان حقوق بین‌الملل هستند که این افراد از افراد صاحب‌نظر در رشته حقوق بین‌الملل باشند. [۶]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۲ و ۳.
۲: ترکیب دادگاه باید به نحوی باشد که قضات دیوان، نمایندگان تمدن‌های مهم و بزرگ بشری باشند و نظام‌های مهم حقوقی و سیستم‌های عمده حقوقی دنیا در آن نمایندگی داشته باشند. [۷]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۹.
قضات دیوان اصولاً نباید هیچ‌گونه فعالیت شغلی دیگری داشته باشند و لذا قضات دیوان نمی‌توانند هیچ‌گونه فعالیت سیاسی یا اداری دیگر را عهده‌دار شوند و یا به شغلی اشتغال ورزند که جنبه حرفه‌ای داشته باشد. [۸]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۱۶.
همچنین آنها نمی‌توانند در هیچ دعوایی سمت نماینده یا وکیل را داشته باشند و همچنین هیچ قاضی نمی‌تواند در قضیه‌ای رأی بدهد که قبلاً مشاورت، وکالت یا نمایندگی یکی از طرفین دعوا را در آن پرونده عهده‌دار بوده است و یا عضو دادگاه داخلی و یا بین‌المللی و یا هیأت تحقیق را داشته باشد و یا به هر عنوان دیگر مداخله نموده‌اند، شرکت نمایند. [۹]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۱۷.
برای جلوگیری از اعمال فشار سیاسی بر روی قضات دیوان، هیچ قاضی را نمی‌توان از کار برکنار کرد و این قضات غیرقابل عزل هستند، مگر در صورتی‌که سایر قضات دادگاه به اتفاق آراء رأی دهند که دیگر آن عضو، واجد شرایط مقرر نیست و صلاحیت خود را از دست داده است. [۱۰]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۱۸.
برای تشکیل جلسات دیوان، حضور حداقل ۹ قاضی ضروری است و حد نصاب ۹ قاضی کافی خواهد بود. [۱۱]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، بند ۳ ماده ۲۵.
قضات دیوان برای ۹ سال توسط مجمع عمومی و شورای امنیت انتخاب می‌شوند. [۱۲]
تقی‌زاده‌انصاری، مصطفی، حقوق سازمان‌های بین‌المللی، انتشارات قومس، سال ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۲۰۵-۲۰۹.
[۱۳]
ضیائی‌بیگدلی، محمدرضا، حقوق بین‌الملل عمومی، انتشارات کتابخانة گنج دانش، پاییز ۱۳۸۴، چاپ ۲۲، ص۵۳۲.
و انتخاب مجدد آنها بدون مانع است.۳ - انواع شعب دیوانانواع شعب دیوان عبارت است از: ۳.۱ - شعبه اختصاریبه موجب ماده ۲۹ اساسنامه این شعبه تشکیل می‌شود و این شعبه متشکل از ۵ قاضی است که سالیانه انتخاب می‌شوند و بیشتر به منظور رسیدگی سریع‌تر از رسیدگی‌های معمولی، در نظر گرفته شده است و این شعبه تا کنون هر ساله مرتباً تشکیل شده است. [۱۴]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۲۹.
۳.۲ - شعبه فرعی معمولیماده ۲۶ اساسنامه دو نوع شعبه دیگر را پیش‌بینی کرده است که یکی شعبه فرعی معمولی دائمی است. این شعبه متشکل از سه قاضی یا بیشتر است و گاهی اوقات برای رسیدگی به بعضی از مسائل خاص شکل می‌گیرد؛ اساسنامه، دعاوی مربوط به کار، مسائل مربوط به حمل و نقل و ارتباطات را به عنوان مثال ذکر می‌کند. [۱۵]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۲۶.
۳.۳ - شعبه خاصدیوان به موجب بند ۲ ماده ۲۶ اساسنامه می‌تواند شعبه‌ای ایجاد نماید تا در مورد مسائل خاص رسیدگی نماید. ترکیب چنین شعبه‌ای با موافقت دولت‌های طرفین اختلاف شکل می‌گیرد. [۱۶]
میرعباسی، سیدباقر و سیدحسین سادات میدانی، دادرسی‌های بین‌المللی دیوان بین‌المللی دادگستری در تئوری و عمل، انتشارات جنگل، سال ۱۳۸۴، چاپ اول، ص۲۹۸.
۴ - رئیس و نایب رئیس دیواندیوان دارای یک رئیس و یک نائب رئیس است که برای مدت ۳ سال توسط قضات دیوان انتخاب می‌شوند و انتخاب مجدد آنها مجاز است. [۱۷]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۲۱.
اعلام ختم رسیدگی به دعاوی هم با رئیس دیوان است. [۱۸]
اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، ماده ۵۴.
یکی دیگر از موارد کار دیوان که معمولاً از طریق رئیس دیوان انجام می‌شود، تعیین سر داور یا تعیین داورانی است که طبق قرارداد، طرفین باید انتخاب نمایند و در صورت عدم انجام این کار در یک مهلت زمانی معین، از طرف هر یک از آنها انتخاب داوران براساس قرارداد و یا از طریق دیوان یا معمولاً از طریق رئیس دیوان انجام می‌شود. [۱۹]
گنجی، منوچهر، سازمان ملل متحد در تئوری، انتشارات شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین، سال ۱۳۵۲، چاپ اول، ج۱، ص۳۶۴.
۵ - پانویس
۶ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تشکیلات قضایی دیوان بین المللی دادگستری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۹/۰۵. |