ترک (رودخانه)تِرِک (به روسی: Те́рек)، (به گرجی: თერგი) رودخانه‌ای است در ناحیه قفقاز شمالی که از گرجستان سرچشمه گرفته و پس از پیمودن یک مسیر طولانی در داخل سرزمینهای روسیه، در پایان به دریای خزر می‌ریزد. جنگ و درگیری بین مسلمانان قفقاز و قوای روسیه در پیرامون تِرِک در دوره هولاکو، شاه عباس دوم، شیخ منصور (تا اواخر سدۀ ۱۸م) و جنگ جهانی دوم از وقایع تاریخی مرتبط با این عنوان است. در این مقاله اشاره‌هایی اجمالی به این وقایع خواهیم کرد. ۱ - توصیف اجمالیتِرِک، رودخانه‌ای در شمال قفقاز. این رود با درازای حدود ۶۰۰ کم، در شمال شرقی قفقاز در دو کشور جمهوری گرجستان و جمهوری فدرال روسیه جریان دارد و مساحت حوضۀ آبریز آن حدود ۴۳ هزار کمـ۲ است. ۱. Trk (ترک) ۲. Tukiue (توکیو) ۳. Tutsziue (توتسزوو) ۴. Tu-che (تو-چه) ۵. Torkhoy (ترخی) ۶. Trkt (ترکت) ۷. Trkz (ترکز) ۸. Turkyt (تورکیت) تـرک از دامنـه‌های جنوبی کـوه‌های قفقاز بـزرگ از رشته ـ کوه‌های آب پخشان و یخچال‌های کوه زیلگاخوخ در گرجستان سرچشمه می‌گیرد و به سوی شمال جریان می‌یابد و از راه تنگۀ داریال به سمت شهر ولادی قفقاز، مرکز جمهوری خودمختار آلان (اوستیای شمالی سابق) در فدراسیون روسیه جریان یافته، در شمال این شهر با دریافت چندین شاخابه به مسیر خود ادامه می‌دهد و در شمال شهر مایسکی به سمت شرق تغییر جهت داده، به رودی پرآب بدل می‌گردد. پس از آبیاری شهرها و روستاهای بسیار، در شمال جمهوری‌های خودمختار اینگوش و چچـن، در شمال غـربی شهر گـودِرمس با جهـت غربـی ـ شمال شرقی تا جنوب شهر قیزلار در جمهوری خودمختار داغستان پیش می‌رود و رود سونژا به آن می‌پیوندد و پس از پیمودن مسیری، دلتـایی بـاتلاقی بـه وسعت حـدود ۰۰۰۴ کم ۲ تشکیل می‌دهد و در خلیج آقراخان به دریای مازندران می‌ریزد. [۱]
GeograficheckiĮ entsiklopedicheskiĮ slovar, Moscow, ۱۹۸۶، ج۱، ص۴۲۴.
[۲]
GSE، ج۲۵، ص۵۱۹-۵۲۰
اطلس...، [۳]
Britannica Atlas, Chicago, ۱۹۹۶.
فهرست، ۸۴؛ انکارتا [۴]
Encarta reference Library, ۲۰۰۴.
کلمبیا. [۵]
The Columbia Encyclopedia, ۲۰۰۱-۲۰۰۵.
این رودخانه به سبب داشتن آب خروشان برای کشتیرانی مناسب نیست. از این‌رو، از آب آن فقط برای آبیاری استفاده می‌شود. [۶]
EI۲
[۷]
.The Columbia Encyclopedia, ۲۰۰۱-۲۰۰۵
۲ - پیشینه تاریخیبر اساس آگاهیهای موجود، سرزمینهای پیرامون رود ترک از سدۀ ۳ق‌م می‌بایست محل آمد و شد اقوام چادرنشین آلان (ه م) بوده باشد، [۸]
Grousset, R, LEmpire des Steppes, Paris, ۱۹۴۸، ج۱، ص۱۱۶.
در حدود سال ۳۷۴م این قبایل در سرزمینهای پیرامون رود ترک مستقر شدند. [۹]
Grousset, R, LEmpire des Steppes, Paris, ۱۹۴۸، ج۱، ص۱۱۷.
۲.۱ - دوره هولاکودر سده‌های نخستین هجری، سرزمینهای پیرامون رود ترک احتمالاً در قلمرو پادشاهی خزرها قرار داشته است، اما جغرافیانویسان اسلامی از این رود و نواحی آن یاد نکرده‌اند. [۱۰]
Barthold, W W, Sochineniya, Moscow, ۱۹۶۵، ج۳، ص۵۰۳.
ظاهراً نام ترک نخستین‌بار در جنگ میان هولاکو و برکه‌خان (برکای) فرمانروای اردوی زرین آمده است.در ۶۶۰ق/۱۲۶۲م هولاکو سپاهی به سمت دربند فرستاد و از رود یخ زدۀ ترک گذشت، اما یکباره در آن سوی با مقاومت سرسختانۀ برکه خان روبه‌رو شد و شکست خورد و سپاه وی با شتاب عقب‌نشینی کرد و هنگام بازگشت یخ رود ترک شکست و گروه بسیاری از سپاهیان او در آب غرق شدند. [۱۱]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، ج۲، ص۱۰۴۴-۱۰۴۷، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
۲.۲ - دوره قزاقهای روسیهدر سده‌های ۷-۸ق/۱۳-۱۴م سرزمینهای پیرامون رود ترک در قلمرو پادشاهی اردوی زرین قرار داشت. [۱۲]
حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، ج۱، ص۲۵۸-۲۵۹، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
[۱۳]
Grousset, R, LEmpire des Steppes, Paris, ۱۹۴۸، ج۱، ص۴۶۹.
[۱۴]
Barthold, W W, Sochineniya, Moscow, ۱۹۶۵، ج۳، ص۵۰۳.
اما با پیشروی روسها به نواحی جنوب روسیه، در نیمۀ دوم سدۀ ۱۶م سواحل رودخانۀ ترک به قلمرو آنان افزوده شد. [۱۵]
براکساپ، مری، روسیه و قفقاز شمالی، ص۱۹، دو قرن مبارزۀ مسلمانان قفقاز، ترجمۀ غلامرضا تهامی، تهران، ۱۳۷۷ش.
در دورۀ فرمانروایی ایوان مخوف، امپراتور قدرتمند روسیه (حک ۱۵۴۷-۱۵۸۴م) پس از فتح خانات غازان در ۹۶۰ق/۱۵۵۲م و خانات هشترخان (آستاراخان) در ۱۵۵۶م قزاقهای روسیه در نواحی پیرامون رود ترک ظاهر شدند. آنان نه تنها مردم سرزمینهای قفقاز را غارت می‌کردند، بلکه به سوی فرستادگان تزار نیز دست درازی می‌نمودند. ایوان مخوف دستور سرکوبی آنان را صادر کرد. پس از شکست قزاقان، آنان به نقاط متعددی ازجمله کناره‌های رود ترک رانده شدند و در آن‌جا یک مجتمع قزاق‌نشین بنیاد نهادند. [۱۶]
Howorth, H H, History of the Mongols, New York, ۱۸۷۶، ج۲، ص۱۰۳۹
[۱۷]
Barthold, W W, Sochineniya, Moscow, ۱۹۶۵، ج۳، ص۵۰۳.
نیروهای روسیه در ۹۹۶ق/۱۵۸۷م به مناطق اطراف رود ترک رسیدند و در تِرسْکی گورودوک دژی بنا کردند که پایگاه تهاجمات بعدی آنان در قفقاز شد. [۱۸]
بینگسن، الکساندر و مری براکساپ، مسلمانان شوروی، مسلمانان شوروی، ص۳۴، گذشته حال و آینده، ترجمۀ کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
نخستین قزاقان در قفقاز شمالی در اثنای سدۀ ۱۶م در دو گروه جداگانه وارد منطقه شدند و در دلتای ترک و در کوهپایه‌های چچن ساکن گردیدند. قزاقهای ترک گِرِبِنْسکیه یا گِرِبِستی نامیده شدند. [۱۹]
Gammer, M, Muslim Resistance to the Tsar, London, ۱۹۹۴، ج۱، ص۱.
[۲۰]
Baddeley, J F, The Russian Conquest of the Caucasus, Richmond, ۱۹۹۹.
۲.۳ - دوره بوریس گودونفدر ۱۰۱۳ق/۱۶۰۴م تزار بوریس گودونف، دست به یورش بزرگی در شمال قفقاز زد. هدف وی تسخیر داغستان بود که راه ایران را به سوی روسها باز می‌کرد، ولی داغستانی‌ها با کمک عثمانی به مقابله با آن‌ها برخاستند و قوای روسها را تار و مار، و کلیۀ دژهای روسیه در کنار رود ترک را با خاک یکسان کردند و آن‌ها را تا هشترخان به عقب راندند. [۲۱]
بینگسن، الکساندر و مری براکساپ، مسلمانان شوروی، ص۳۵-۳۶، گذشته حال و آینده، ترجمۀ کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
۲.۴ - دوره شاه‌عباس دومدر ۱۰۶۳ق/۱۶۵۳م شاه‌عباس دوم دستور داد که دژهایی را که دولت روسیه در اطراف رودخانه‌های قوی سو و ترک احداث کرده بود، ویـران سـازند. خسروخـان ــ بیگلربیگی شـروان ــ و سُرخای ــ شمخال داغستان ــ و شماری دیگر از امرای داغستان و شروان برای اجرای دستور شاه عباس به قفقاز لشکرکشی کردند و پس از نبرد با نیروهای روسیه، قلعه‌ها را تسخیر و ویران نمودند. [۲۲]
وحید قزوینی، محمدطاهر، عباس‌نامه، ج۱، ص۱۵۹-۱۶۰، به کوشش ابراهیم دهگان، اراک، ۱۳۲۹ش.
در ۱۱۳۵ق/۱۷۲۲م در اثنای عملیات جنگی، پتر کبیر قزاقهای دُن را در فاصلۀ میان قزاقهای ترک و گربنسکیه اسکان داد و به این نورسیدگان نام تِرِسکیه سمینیه (خانوادۀ ترک) داده شد. [۲۳]
Gammer, M, Muslim Resistance to the Tsar, London, ۱۹۹۴، ج۱، ص۲.
۲.۵ - دوره شیخ منصوردر لشکرکشی روسها به قفقاز شمالی در ۱۱۹۰ق/۱۷۷۶م به فرماندهی ژنرال پوتمکین برای جلوگیری از حملۀ مسلمانان در طول رود ترک، جبهه‌ای به نام جبهۀ ترک تشکیل دادند. [۲۴]
گوگچه، جمال، قفقاز و سیاست امپراتوری عثمانی، ج۱، ص۵۵، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، ۱۳۷۳ش.
در جنگ شیخ منصور با روسها، مسلمانان قفقاز به حملۀ متقابل دست زدند و با سپاه ۱۵ هزار نفری از تِرِک گذشتند و روسها را تا دریاچۀ مانیچ در شمال منطقه، عقب راندند. [۲۵]
گوگچه، جمال، قفقاز و سیاست امپراتوری عثمانی، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، ۱۳۷۳ش.
جنگ و درگیری بین مسلمانان قفقاز و قوای روسیه در پیرامون ترک تا اواخر سدۀ ۱۸م ادامه داشت. روسها در این دوره تا رود ارس پیش رفته بودند. در ۱۲۰۷ق/۱۷۹۳م پس از مرگ کاترین و شیوع بیماری در میان سپاه، به دستور تزار روسیه، ناگزیر به عقب‌نشینی تا ساحل رود ترک‌شدند. در این عقب‌نشینی اردوی ژنرال بلگاکف که سرگرم تسخیر گوبا (قُبه) بود، در عملیات کمین به دام نیروهای قفقاز افتاد و تا ساحل شمالی رود ترک عقب‌نشینی کرد. [۲۶]
Baddeley, J F, The Russian Conquest of the Caucasus, Richmond, ۱۹۹۹.
[۲۷]
گوگچه، جمال، قفقاز و سیاست امپراتوری عثمانی، ج۱، ص۲۱۹، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، ۱۳۷۳ش.
در اثنای جنگ‌های بزرگ قفقاز (۱۸۱۷-۱۸۵۹م) میان مسلمانان قفقاز شمالی و نیروهای روسیه، بارها قلعه‌های تدافعی روسها در طول ساحل شرقی رود ترک مورد حملۀ نیروهای تحت امر شیخ شامل قرارگرفته بود. [۲۸]
آوتر خانُف، عبدالرحمان، مسئلۀ اقلیتهای ملی در شوروی، ج۱، ص۱۳۰، ترجمۀ فتح‌الله دیده‌بان، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۲۹]
Blanch, L, The Sabres of Paradise, London, ۱۹۶۰، ج۲، ص۲۴۸-۲۵۲.
۲.۶ - دوره جنگ جهانی دومدر جنگ جهانی دوم، در تابستان ۱۳۲۱ش/۱۹۴۲م آلمان‌ها به قفقاز شمالی حمله کردند و ارتش شوروی در امتداد رود ترک و گردنه‌های سلسله کوه‌های قفقاز به ساختن استحکامات و استقرار واحدهای نظامی اقدام نمودند؛ با این‌همه، ارتش آلمان از رود ترک گذشت و آن‌ها قفقاز شمالی را به تصرف درآوردند و پس از مقاومت شدید نیروهای شوروی و گروه‌های چریکی ناگزیر به ترک قفقاز شدند. [۳۰]
جنگ کبیر میهنی اتحاد جماهیر شوروی، ۱۹۴۱-۱۹۴۵م، ج۱، ص۱۶۱، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران، ۱۳۶۱ش.
رود ترک در بین مردم قفقاز از اهمیت اقتصادی و جغرافیایی خاصی برخوردار است. در اواخر سدۀ ۱۳ق/۱۹م گروهی از روشن‌فکران گرجستان، نهضتی را به نام ترگ دالئولی به معنی کسی که از آب ترک آشامیده است، بنیان نهادند که نام خود را از این رود گرفته است. [۳۱]
مترولی، روئین، گرجستان، ج۱، ص۴۹، ترجمۀ بهرام امیر احمدیان، تهران، ۱۳۷۵ش.
۳ - فهرست منابع(۱) آوتر خانُف، عبدالرحمان، مسئلۀ اقلیتهای ملی در شوروی، ترجمۀ فتح‌الله دیده‌بان، تهران، ۱۳۷۱ش. (۲) براکساپ، مری، روسیه و قفقاز شمالی، دو قرن مبارزۀ مسلمانان قفقاز، ترجمۀ غلامرضا تهامی، تهران، ۱۳۷۷ش. (۳) بینگسن، الکساندر و مری براکساپ، مسلمانان شوروی، گذشته حال و آینده، ترجمۀ کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش. (۴) جنگ کبیر میهنی اتحاد جماهیر شوروی، ۱۹۴۱-۱۹۴۵م، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران، ۱۳۶۱ش. (۵) حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۶) رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش. (۷) گوگچه، جمال، قفقاز و سیاست امپراتوری عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، ۱۳۷۳ش. (۸) مترولی، روئین، گرجستان، ترجمۀ بهرام امیر احمدیان، تهران، ۱۳۷۵ش. (۹) وحید قزوینی، محمدطاهر، عباس‌نامه، به کوشش ابراهیم دهگان، اراک، ۱۳۲۹ش. (۱۰) Baddeley, J F, The Russian Conquest of the Caucasus, Richmond, ۱۹۹۹. (۱۱) Barthold, W W, Sochineniya, Moscow, ۱۹۶۵. (۱۲) Blanch, L, The Sabres of Paradise, London, ۱۹۶۰. (۱۳) Britannica Atlas, Chicago, ۱۹۹۶. (۱۴) The Columbia Encyclopedia, ۲۰۰۱-۲۰۰۵. (۱۵) EI۲. (۱۶) Encarta reference Library, ۲۰۰۴. (۱۷) Gammer, M, Muslim Resistance to the Tsar, London, ۱۹۹۴. (۱۸) GeograficheckiĮ entsiklopedicheskiĮ slovar, Moscow, ۱۹۸۶. (۱۹) Grousset, R, LEmpire des Steppes, Paris, ۱۹۴۸. (۲۰) GSE. (۲۱) Howorth, H H, History of the Mongols, New York, ۱۸۷۶. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترک»، شماره۵۸۸۰. رده‌های این صفحه : رودهای بین‌المللی آسیا | رودهای بین‌المللی اروپا | رودهای داغستان | رودهای روسیه | رودهای گرجستان | روسیه | گرجستان
|