تاریخ معجمتاریخ مُعجَم (یا المعجم فی تاریخ ملوک العجم، نیز المعجم فی آثار ملوک العجم)، کتابی درسی به فارسی، با محتوای تاریخی، مشتمل بر تاریخ ایران پیش از اسلام می‌باشد. ۱ - نویسنده تاریخ معجمنویسنده این کتاب شرف الدین فضل اللّه حسینی قزوینی معروف به شرف قزوینی است. مؤلف این کتاب را به نام نصرت الدین احمدبن یوسف شاه، نهمین اتابک از اتابکان لُر بزرگ، در ۶۵۴ به منظور «بیان اخبار ملوک ماضیه» تألیف کرده است. [۱]
فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، ج۱، ص۸، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹.
[۲]
فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، ج۱، ص۱۷، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹.
[۳]
فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، ج۱، ص۲۷، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹.
[۴]
آقا بزرگ طهرانی، ج۳، ص۲۸۷.
وی در نامگذاری کتاب خود، به المعجم فی معاییر اشعارالعجم شمس قیس رازی نظر داشته و برخی مطالب را نیز به مناسبت عیناً از آن نقل کرده است. [۵]
محمدتقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۱۰۵ـ۱۱۰، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
۲ - محتوای تاریخ معجمتاریخ معجم با حمد و سپاس خداوند و مقدمه ای در منقبت شاهان شروع می‌شود و سپس بخش اصلی کتاب با پادشاهی کیومرث [۶]
فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، ج۱، ص۳۰ـ۶۰، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹.
آغاز می‌گردد.
بخش اصلی ۲۶ باب است که هریک به نام یکی از پادشاهان است و مشتمل بر پادشاهان کیانی، [۷]
فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۹، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹.
دارا، [۸]
فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، ج۱، ص۲۳۹ـ۲۴۳، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹.
اسکندر [۹]
فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۶۲، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹.
و پادشاهان ساسانی تا پایان حکومت انوشیروان می‌باشد. [۱۰]
فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، ج۱، ص۲۶۲ـ۳۱۴، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹.
۳ - شیوه نگارش تاریخ معجمنثر تاریخ معجم مصنوع و متکلف و مطالب تاریخی آن بی اعتبار است. مؤلف در خلال حکایت شاهان به پند و اندرز پرداخته و مطالب خود را با اشعار و آیات مزیّن کرده است. وی در نوشتن پیرو شیوه وصّاف الحضره بوده است. [۱۱]
محمدتقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۱۰۵ـ۱۰۶، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
۴ - نسخ مختلف تاریخ معجمنسخههای متعددی از این کتاب در کتابخانه‌های ایران، قاهره، لاهور، هند، بریتانیا و سن پطرزبورگ موجود است. [۱۲]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۶، ص۴۳۸۶ـ۴۳۸۹، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
این کتاب نخستین بار در تبریز در ۱۲۵۹ [۱۳]
خان بابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی،ج ۲، ستون ۳۰۴۶، تهران ۱۳۵۲ش.
و سپس در تهران در ۱۲۶۷ [۱۴]
روزنامه وقایع اتفاقیه، ج ۱: ش ۱ـ۱۳۰، تهران: کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ش.
[۱۵]
روزنامه وقایع اتفاقیه، ج۱، ش ۳۳، ص۱۷۰، تهران: کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ش.
و ۱۲۸۶،در هند ۱۲۷۷ و اصفهان ۱۳۳۰چاپ شد. [۱۶]
خان بابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی،ج ۲، ستون ۳۰۴۷، تهران ۱۳۵۲ش.
کمال بَرغَمَوی به امر محمودپاشا، وزیر سلطان محمدفاتح، آن را به ترکی ترجمه کرده و بلاغت نامه یا ترجمان البلاغه نامیده است. ۵ - اهمیت تاریخ معجمکتاب تاریخ معجم بسیار معروف بوده و در مدارس تدریس می‌شده است. [۱۷]
محمدتقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۱۰۵، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
۶ - فهرست منابع(۱) آقا بزرگ طهرانی. (۲) محمدتقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش. (۳) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش. (۴) روزنامه وقایع اتفاقیه، ج ۱: ش ۱ـ۱۳۰، تهران: کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ش. (۵) فضل اللّه شرف الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم، چاپ سنگی (بی جا)، ۱۲۷۹. (۶) خان بابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۲ش. ۷ - پانویس
۸ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ معجم»، شماره۳۱۳۷. |