تاریخ محمدیتاریخ محمّدی (یا احسن التواریخ)، کتابی به فارسی درباره هجده سال آخر حکومت زندیه و وقایع دوره آقامحمدخان قاجار، است. ۱ - مؤلفتألیف محمد فتح اللّه بن محمدتقی سارَوی، شاعر و مورخ دوره آقامحمدخان و فتحعلی شاه قاجار . ۲ - وجه تسمیه این کتابمؤلف در دیباچه کتاب [۱]
محمدفتح اللّه بن محمدتقی ساروی، تاریخ محمّدی (احسن التواریخ)، ج۱، ص۲۳، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ش.
آقامحمدخان را «احسن الملوک» نامیده و در نظر داشته که نام کتابش را نیز «احسن التواریخ» بگذارد، ولی فتحعلی شاه ــ که در آن زمان ولیعهد بوده ــ آن را تاریخ محمّدی نامیده است.۳ - تاریخ نگارشتألیف این کتاب در ۱۲۰۰ آغاز شده است؛ [۲]
محمدفتح اللّه بن محمدتقی ساروی، تاریخ محمّدی (احسن التواریخ)، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ش.
(بعدها فتحعلی شاه) در مازندران شد [۳]
محمدفتح اللّه بن محمدتقی ساروی، تاریخ محمّدی (احسن التواریخ)، ج۱، ص۱۴۴، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ش.
[۴]
هادی هدایتی، تاریخ زندیه، ج۱، ص۵۵، ج ۱، تهران ۱۳۳۴ش.
[۵]
غلامرضا ورهرام، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زندیه، ج۱، ص۲۷، تهران ۱۳۶۶ش.
و به تصریح مؤلف، [۶]
محمدفتح اللّه بن محمدتقی ساروی، تاریخ محمّدی (احسن التواریخ)، ج۱، ص۳۱۵، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ش.
تألیف آن در ۱۲۱۱ پایان یافته است.۴ - برخی از مطالب تاریخ محمّدیبرخی از مطالب تاریخ محمّدی عبارت است از: توضیحی مفصّل درباره اصل و نسب خاندان قاجار و اشاره ای کوتاه به ماجرای رفتن فتحعلی خان قاجار به اصفهان برای کمک به شاه سلطان حسین (حک: ۱۱۰۵ـ ۱۱۳۵)، چگونگی کشته شدن محمدحسن خان قاجار، فرار آقامحمدخان از شیراز (۱۱۹۳) و مقدمات و مراحل به قدرت رسیدن او. شرح رخدادهای این سالها به صورت سالشمار است و تا ۱۲۱۱، سال کشته شدن آقامحمدخان در قلعه شوشی و حمل جنازه وی به نجف اشرف، ادامه می‌یابد. ۵ - اهمیت تاریخ محمدیاز آن‌جا که تاریخ محمّدی شامل حوادث سالهای آخر حکومت زندیه و ابتدای قاجار است، می توان آن را ذیل گلشن مراد میرزاابوالحسن غفاری کاشانی دانست. اگرچه تاریخ محمّدی ویژگی نوشته های درباری و فرمایشی را دارد، حاوی اطلاعات موثق و گرانبهایی درباره منشأ قاجاریان است که دربار در اختیار نویسنده قرار می‌داده است. [۷]
محمدفتح اللّه بن محمدتقی ساروی، تاریخ محمّدی (احسن التواریخ)، ج۱، ص۱۲، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ش.
[۸]
علیرضا بن عبدالکریم شیرازی، تاریخ زندیه: جانشینان کریم خان زند، ج۱، ص۱۴، چاپ ارنست بیر، تهران ۱۳۶۵ش.
همچنین در این کتاب اطلاعات باارزشی از اوضاع سالهای آخر حکومت زندیه و جنگهای این خاندان با قاجار وجود دارد و از این لحاظ دارای اهمیت ویژه ای است.۶ - شیوه نگارشتاریخ محمّدی از لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارد؛ نثر کتاب متأثر از نثر میرزا مهدی خان استرآبادی (متوفی ح۱۱۷۵ـ ۱۱۸۰) و مملو از جملات تکلف آمیز و مُغلَق و گاه آمیخته به لغات ترکی و مغولی است. ۷ - آداب اجتماعی در این کتابتاریخ محمّدی تاریخ اجتماعی است، ازینرو آداب و رسوم زمان مؤلف را بیان می‌کند، از جمله عروسی‌ها، سوکواری‌ها، استقبال مردم از آقامحمدخان قاجار، مراسم نوروز و نحوه زندگی روزمره مردم. ۸ - چاپاین کتاب در ۱۳۷۱ش به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد در تهران به چاپ رسیده است. ۹ - فهرست منابع(۱) محمدفتح اللّه بن محمدتقی ساروی، تاریخ محمّدی (احسن التواریخ)، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ش. (۲) علیرضا بن عبدالکریم شیرازی، تاریخ زندیه: جانشینان کریم خان زند، چاپ ارنست بیر، تهران ۱۳۶۵ش. (۳) غلامرضا ورهرام، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زندیه، تهران ۱۳۶۶ش. (۴) هادی هدایتی، تاریخ زندیه، ج ۱، تهران ۱۳۳۴ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ محمدی»، شماره۳۱۳۲. |