تاریخ فقه وفقها (کتاب)كتاب« تاريخ فقه و فقها»، اثر ارزش‌مند استاد ابو القاسم گرجی ، به زبان فارسى است كه براى تدريس خود در دانشگاه آن را تأليف نموده‌اند، اين كتاب، نگاهى دارد به تاريخ فقه و اصول كه البته فقه را در سه بخش جداگانه و با نگاهى به برخى از فقهاى بزرگ مورد بررسى قرار داده است. فهرست مندرجات۲ - گزارش محتوا ۲.۱ - مقدمه ۲.۲ - عصر تشریع ۲.۳ - ادوار فقه اهل سنت ۲.۳.۱ - فقه عصر صحابه ۲.۳.۲ - فقه عصر تابعین ۲.۳.۳ - فقه پیشوایان مذاهب ۲.۳.۴ - توقف اجتهاد و گزینش مذاهب ۲.۳.۵ - خروج از انحصار تقلید ۲.۴ - ادوار فقه شیعه ۲.۴.۱ - دوره تفسیر و تبیین ۲.۴.۲ - دوره محدثان ۲.۴.۳ - عصر کمال و اطلاق ۲.۴.۴ - عصر نهضت مجدد مجتهدان ۲.۴.۵ - عصر پیدایش مذهب اخباریان ۲.۴.۶ - عصر جدید استنباط ۲.۴.۷ - عصر شیخ انصاری ۳ - نسخه شناسی ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - ساختار كتاب كتاب، از آن‌جايى كه چند بار توفيق آراستگى به زيور طبع را پيدا نموده است، فلذا مؤلف چند مقدمه و پيش‌گفتار بر آن مرقوم نموده كه هر يك از ارزش مستقلى برخوردارند، در مقدمه اول، انگيزه تأليف كتاب بيان شده و در پيش‌گفتار دوم، نگاهى اجمالى به تاريخ فقه، افكنده شده است، ايشان در مقدمه اصلى نيز عصر تشریع را به طور جداگانه تبيين نموده، سپس تاريخ فقه اهل سنت را مستقل از تاريخ فقه تشيع، مورد بررسى قرار داده است، همين‌ها مباحث متن كتاب را نيز تشكيل داده‌اند به اضافه تتمه‌اى كه در مورد تاريخ علم اصول فقه تأليف شده است. ۲ - گزارش محتوا ۲.۱ - مقدمهنويسنده، در مقدمه نخست مطلبى راجع به تأثير داشتن تاريخ پيدايش يك علم در فهم مطالب آن آورده‌اند كه مطلبى استدلالى بوده و در لابلاى آن به تعريف فقه و حکم شرعى و فقیه و ادله فقه نيز پرداخته است، ايشان، فقه را در لغت به معنى مطلق دانستن و در اصطلاح به دانستن احکام شرعی فرعى از روى ادله تفصيلى آنها تعريف نموده‌اند، بعد اضافه مى‌كنند كه بنا بر اين فقه به معنى مطلق دانستن احكام نبوده، بلكه دانستن استدلالى احكام مراد مى‌باشد، در مورد حكم شرعى نيز مى‌فرمايند: تعاريف مختلفى از حكم شرعى شده كه هر كدام اشكالاتى دارند، لكن به نظر من آنچه را كه شارع مقدس به عنوان شارعيت براى موضوعات مختلف اعتبار كرده است، حكم شرعى مى‌گويند; مانند وجوب ، حرمت، ملكيت، زوجيت، پاكى، ناپاكى و ضمان . ايشان، در تعريف فقيه مى‌فرمايد: با توجه به تعريف فقه، فقيه در اصطلاح كسى است كه به احكام شرعى از روى ادله تفصيلى آنها آگاهى دارد و در مورد ادله فقه نيز مى‌فرمايد: در نزد شیعه و اكثر مسلمانان كتاب، سنت، عقل و اجماع ادله اربعه فقه را تشكيل مى‌دهند، عصر تشريع كه از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله تا رحلت آن حضرت را مى‌گويند، اولين موضوعى است كه در مقدمه خبر از بررسى دقيق آن داده شده است. مطلب بعدى، ادوار فقه اهل سنت است كه از شش دوره تشكيل شده است و آخرين مطلب خبر از بررسى ادوار نه‌گانه فقه تشیع مى‌باشد. ۲.۲ - عصر تشريعاما در عصر تشريع كه مدتش بيست و سه سال; يعنى سيزده سال قبل از هجرت تا ده سال پس از آن بوده است، چند مطلب قابل توجه و دقيق هست: اول اينكه قرآن كى جمع آورى شده است؟ كه به نظر مؤلف قطعا در زمان خود پيامبر( صلى الله عليه و آله) بوده و رواياتى كه تدوین قرآن را به ابو بكر، عمر يا عثمان نسبت مى‌دهند، اعتبارى ندارند، مطلب بعدى اينكه منظور از آيات مکی و مدنى چيست؟ ايشان، چند قول را در اينجا برشمرده‌اند كه بنا بر مشهورترين آنها آيات نازل شده در قبل از هجرت، همگى مكى هستند و لو در غير مكه نازل شده باشند و آياتى هم كه بعد از هجرت نازل شده‌اند و لو در غير مدينه، همگى مدنی هستند، اينكه تعداد سوره‌هاى مكى و مدنى چندتا مى‌باشند و تعداد آيات قرآن چندتاست و ويژگى‌هاى آيات مكى و مدنى چيست؟ مطالب ديگر مورد اشاره در اين بخش مى‌باشند، مؤلف، به اقسام موضوعات آيات و تنوع تعابير آنها و اينكه آيا پيامبر( صلى الله عليه و آله) هم اجتهاد مى‌كرده يا نه و سنت به عنوان منبع دريافت احكام نيز پرداخته است. ۲.۳ - ادوار فقه اهل سنت۲.۳.۱ - فقه عصر صحابهاولين دوره فقه اهل سنت، عصر صحابه است كه البته صحابه به صحابه صغار و كبار اطلاق مى‌گردد، صحابه كبار دوره‌شان از سال يازدهم هجرت تا چهل هجرى را شامل مى‌شود، اما دوره صحابه صغار تا اواخر قرن اول هجرت را در بر گرفته است، در اين دوره تا زمانى كه شيعه به پيشوايان دينى دست‌رسى داشت، نيازى به اجتهاد احساس نمى‌كرد و اين مباحث تقريبا از دوران غیبت کبری آغاز شد كه در واقع تحولى در اجتهاد براى شيعه مى‌باشد، ايشان امتيازاتى را براى دوره اول فقه اهل سنت; يعنى دوره صحابه شمرده كه بهره‌گيرى از ادله اربعه براى استنباط احكام شرعى از آن جمله مى‌باشد، ايشان به نام افرادى نيز اشاره كرده كه به عنوان فقهاى دوره اول مطرح مى‌باشند. ۲.۳.۲ - فقه عصر تابعيندوره دوم فقه عامه عصر تابعین است كه به دليل ادغام صحابه صغار در تابعين، اين دوره از پايان خلافت خلفاى راشدين تا ظهور ائمه اربعه اهل سنت در اوايل قرن دوم هجرى را در بر گرفته است، ايشان به خصوصيات و امتيازات اين دوره نيز به همراه اشاره‌اى به جايگاه اجماع در اين دوره و نام فقهاى اين دوره اشاره نموده است. ۲.۳.۳ - فقه پيشوايان مذاهبدوره سوم، دوره پیشوایان مذاهب مى‌باشد كه از اوايل قرن دوم تا نيمه قرن چهارم ادامه داشته است، اين دوره پس از دوره تابعين درخشان‌ترين دوره فقه اهل سنت مى‌باشد، ايشان در اين قسمت كتاب به اختلافات عمده فرق اسلامی اشاره كرده، بعد به امتيازات و فقهاى اين دوره مى‌پردازد، فقهاى اين دوره عبارتند از: ابو حنيفه نعمان بن ثابت كه در سال صد و پنجاه هجرى درگذشت، محمد بن ادريس شافعى كه متوفاى دويست و چهار مى‌باشد و احمد بن حنبل شيبانى كه سال وفاتش را دويست و چهل و يك نوشته‌اند و نهايتا مالك كه يكى ديگر از فقهاى اربعه اهل سنت مى‌باشد. ۲.۳.۴ - توقف اجتهاد و گزينش مذاهبدوره چهارم فقه اهل سنت را دوره توقف اجتهاد و گزينش مذاهب ناميده‌اند كه از نيمه قرن چهارم تا سقوط خلافت عباسيان را در بر گرفته است، پنجمين دوره فقه ايشان، عصر تقلید محض است كه از سقوط بغداد توسط هلاكو تا جنگ جهانى دوم مى‌باشد، اجتهاد در اين دوره به نهايت ضعف خود رسيده بود و تمام امتيازات دوره‌هاى قبلى را از دست داد. ۲.۳.۵ - خروج از انحصار تقليدششمين و آخرين دوره فقه اهل سنت از حدود جنگ جهانی تا زمان حاضر را شامل مى‌شود كه از جمله خصوصيات آن خروج از انحصار تقليد از يكى از فقهاى اربعه است; يعنى در اين دوره، يك شافعى مذهب مسئله‌اى را از ابو حنيفه تقليد مى‌كند و يك مالكى مقلد احمد بن حنبل است. ۲.۴ - ادوار فقه شيعهمؤلف، براى فقه اماميه نه دوره ترسيم نموده كه به ترتيب عبارتند از: ۲.۴.۱ - دوره تفسير و تبييندوره تفسير و تبيين كه از رحلت پيامبر( صلى الله عليه و آله) آغاز شده و تا پايان غیبت صغری ادامه يافته است، در اين دوره اگر چه باب اجتهاد در ميان اهل سنت گشوده شد ولى شيعيان با وجود ائمه معصومين( عليهم السلام) نيازى به اجتهاد نمى‌ديدند، در اين دوره از امامان( عليهم السلام) نمى‌توان به فقيه تعبير كرد، زيرا آنان در واقع مفسران شريعت مى‌باشند نه يك مجتهد و فقيه صرف، البته در ميان شاگردان آنها مخصوصا شاگردان صادقين( عليهما السلام) افراد بودند كه با وجود نقل احاديث، از قدرت استنباط احكام نيز برخوردار بودند كه از آنان به عنوان فقهاى اين دوره ياد مى‌شود. ۲.۴.۲ - دوره محدثاندور دوم، دوره محدثان نام دارد كه از حدود غيبت كبرى; يعنى اواسط نيمه اول قرن چهارم تا نيمه اول قرن پنجم را در بر گرفته است، بزرگان اين دوره غالبا در دو شهر مذهبى قم و رى زندگى مى‌كرده‌اند. على بن ابراهيم قمى، محمد بن یعقوب کلینی ، جعفر بن محمد بن قولويه و علی بن حسین بن موسی بن بابویه و پسرش، فقهاى اين دوره مى‌باشند، ۳- دوره سوم، عصر آغاز اجتهاد است، اين دوره هم مقارن دوره قبل بوده و از آغاز غيبت كبرى توسط ابن عقیل عمانی و ابن جنيد اسكافى شروع شده و حدود يك قرن و نيم ادامه يافت، غير از اين دو نفر ابن قولويه، شیخ مفید و سید مرتضی نيز از فقهاى اين دوره هستند. ۲.۴.۳ - عصر كمال و اطلاقچهارمين دوره فقه شيعه را عصر كمال و اطلاق اجتهاد ناميده‌اند. اين دوره نيز به نوعى با دوره قبلى در هم مى‌باشند، سر سلسله اين دوره، شیخ طوسی است كه معاصر سيد مرتضى و شيخ مفيد بوده و به همين جهت اين دوره را مى‌توان امتداد دوره سابق به شمار آورد، تأثيرات بى‌نظير شيخ طوسى در فقه شيعه در همين دوره معنا پيدا كرد كه در موردش مطالب بسيارى گفته شده است، ۵- دوره پنجم، عصر تقليد نام دارد و علتش تأثير عظمت شيخ طوسى مى‌باشد، طبرسى، ابو الفتوح رازی ، قطب الدين راوندى، احمد بن على طبرسى، سديد الدين محمود بن على حمصى رازى، عماد طوسى، منتجب الدين، قطب الدين و ابن شهر آشوب نيز از فقهاى اين دوره به شمار مى‌روند. ۲.۴.۴ - عصر نهضت مجدد مجتهدانعصر نهضت مجدد مجتهدان، نامى است كه بر اساس شرايط دوره ششم فقه شيعه بر آن گذاشته شده و محرك و عامل اصلى اين نهضت نيز ابن ادریس حلی مى‌باشد كه با نوشتن كتاب سرائر و نقد غالب نظريات شيخ، باعث شكست اين ركود گرديد، سيد بن طاووس، محقق حلی ، علامه حلی و پسرش، شهيد اول، محقق كركى، شهيد ثانى و شيخ بهايى از فقهاى اين دوره مى‌باشند. ۲.۴.۵ - عصر پيدايش مذهب اخبارياندوره هفتم را عصر پيدايش مذهب اخباريان ناميده‌اند، محمد امین استرآبادی از محدثان و محققان شيعه است كه در واقع عامل ترويج مذهب اخباری‌گری در ميان شيعيان مى‌باشد، مولی صالح مازندرانی ، فيض كاشانى، محقق سبزوارى، حر عاملى و علامه مجلسى از ديگر فقهاى دوره مذكور مى‌باشند. ۲.۴.۶ - عصر جديد استنباطدوره هشتم، عصر جديد استنباط است كه به وسيله وحید بهبهانی بنيان گذارده شد و توسط شاگردانش تكميل گرديد، اينان با ايستادگى در مقابل اخباريان، به فقه شيعه نفسى تازه بخشيدند. ۲.۴.۷ - عصر شیخ انصاریدوره نهم كه منتهى به زمان حاضر مى‌گردد، در واقع دنباله دوره هشتم بوده و توسط شیخ انصاری شكوفايى خاصى پيدا كرد، مؤلف، در مورد علم اصول نيز به پيدايش علم اصول و مقام آن در ميان علوم ديگر و تحولات اين علم در طول تاريخ اشاره كرده است. ۳ - نسخه شناسیچاپ سوم کتاب تاریخ فقه و فقها با موضوع تاریخ فقه و تحولات آن در تهران توسط موسسه سمت در سال ۱۴۲۱ هجری قمری به طبع رسیده است. ۴ - پانویس۵ - منبعنرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی |