تاریخ فقه و فقها (کتاب)کتاب «تاریخ فقه و فقها»، اثر ارزشمند استاد ابوالقاسم گرجی ، به زبان فارسی است که برای تدریس خود در دانشگاه آن را تالیف نموده‌اند. این کتاب، نگاهی دارد به تاریخ فقه و اصول که البته فقه را در سه بخش جداگانه و با نگاهی به برخی از فقهای بزرگ مورد بررسی قرار داده است. ۱ - ساختار کتابکتاب، از آن جایی که چند بار توفیق آراستگی به زیور طبع را پیدا نموده است، فلذا مؤلف چند مقدمه و پیش گفتار بر آن مرقوم نموده که هر یک از ارزش مستقلی برخوردارند. در مقدمه اول، انگیزه تالیف کتاب بیان شده و در پیش گفتار دوم، نگاهی اجمالی به تاریخ فقه، افکنده شده است. ایشان در مقدمه اصلی نیز عصر تشریع را به طور جداگانه تبیین نموده، سپس تاریخ فقه اهل سنت را مستقل از تاریخ فقه تشیع ، مورد بررسی قرار داده است. همین‌ها مباحث متن کتاب را نیز تشکیل داده‌اند، به اضافه تتمه‌ای که در مورد تاریخ علم اصول فقه تالیف شده است. ۲ - گزارش محتوا۲.۱ - مقدمهایشان، در مقدمه نخست مطلبی راجع به تاثیر دانستن تاریخ پیدایش یک علم در فهم مطالب آن آورده‌اند که مطلبی استدلالی بوده و در لابلای آن به تعریف فقه و حکم شرعی و فقیه و ادله فقه نیز پرداخته است. ایشان، فقه را در لغت به معنی مطلق دانستن و در اصطلاح به دانستن احکام شرعی فرعی از روی ادله تفصیلی آنها تعریف نموده‌اند، بعد اضافه می‌کنند که بنا بر این فقه به معنی مطلق دانستن احکام نبوده، بلکه دانستن استدلالی احکام مراد می‌باشد. در مورد حکم شرعی نیز می‌فرمایند: تعاریف مختلفی از حکم شرعی شده که هر کدام اشکالاتی دارند، لکن به نظر من آنچه را که شارع مقدس به عنوان شارعیت برای موضوعات مختلف اعتبار کرده است، حکم شرعی می‌گویند؛ مانند وجوب ، حرمت ، ملکیت، زوجیت، پاکی، ناپاکی و ضمان . ایشان، در تعریف فقیه می‌فرماید: با توجه به تعریف فقه، فقیه در اصطلاح کسی است که به احکام شرعی از روی ادله تفصیلی آنها آگاهی دارد و در مورد ادله فقه نیز می‌فرماید: در نزد شیعه و اکثر مسلمانان کتاب ، سنت ، عقل و اجماع ادله اربعه فقه را تشکیل می‌دهند. عصر تشریع که از بعثت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تا رحلت آن حضرت را می‌گویند، اولین موضوعی است که در مقدمه خبر از بررسی دقیق آن داده شده است. مطلب بعدی، ادوار فقه اهل سنت است که از شش دوره تشکیل شده است و آخرین مطلب خبر از بررسی ادوار نه گانه فقه تشیع می‌باشد. ۲.۲ - عصر تشریعاما در عصر تشریع که مدتش بیست و سه سال؛ یعنی سیزده سال قبل از هجرت تا ده سال پس از آن بوده است، چند مطلب قابل توجه و دقیق هست: اول اینکه قرآن کی جمع آوری شده است؟ که به نظر مؤلف قطعا در زمان خود پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بوده و روایاتی که تدوین قرآن را به ابوبکر، عمر یا عثمان نسبت می‌دهند، اعتباری ندارند. مطلب بعدی این که منظور از آیات مکی و مدنی چیست؟ ایشان، چند قول را در این جا برشمرده‌اند که بنا بر مشهورترین آنها آیات نازل شده، در قبل از هجرت، همگی مکی هستند و لو در غیر مکه نازل شده باشند و آیاتی هم که بعد از هجرت نازل شده‌اند و لو در غیر مدینه، همگی مدنی هستند. اینکه تعداد سوره‌های مکی و مدنی چندتا می‌باشند و تعداد آیات قرآن چندتاست و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی چیست؟ مطالب دیگر مورد اشاره در این بخش می‌باشند. مؤلف، به اقسام موضوعات آیات و تنوع تعابیر آنها و این که آیا پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هم اجتهاد می‌کرده یا نه و سنت به عنوان منبع دریافت احکام نیز پرداخته است. [۱]
تاریخ فقه و فقها،ابوالقاسم گرجی،ج۱،ص۱۷.
۲.۳ - ادوار فقه اهل سنت۲.۳.۱ - اولین دورهاولین دوره فقه اهل سنت، عصر صحابه است که البته صحابه به صحابه صغار و کبار اطلاق می‌گردد. صحابه کبار دوره شان از سال یازدهم هجرت تا چهل هجری را شامل می‌شود؛ اما دوره صحابه صغار تا اواخر قرن اول هجرت را در بر گرفته است. در این دوره تا زمانی که شیعه به پیشوایان دینی دست رسی داشت، نیازی به اجتهاد احساس نمی‌کرد و این مباحث تقریبا از دوران غیبت کبری آغاز شد که در واقع تحولی در اجتهاد برای شیعه می‌باشد. ایشان امتیازاتی را برای دوره اول فقه اهل سنت؛ یعنی دوره صحابه شمرده که بهره گیری از ادله اربعه برای استنباط احکام شرعی از آن جمله می‌باشد. ایشان به نام افرادی نیز اشاره کرده که به عنوان فقهای دوره اول مطرح می‌باشند. [۲]
تاریخ فقه و فقها،ابوالقاسم گرجی،ج۱،ص۴۷.
۲.۳.۲ - دومین دورهدوره دوم فقه عامه عصر تابعین است که به دلیل ادغام صحابه صغار در تابعین، این دوره از پایان خلافت خلفای راشدین تا ظهور ائمه اربعه اهل سنت در اوایل قرن دوم هجری را در بر گرفته است. ایشان به خصوصیات و امتیازات این دوره نیز به همراه اشاره‌ای به جایگاه اجماع در این دوره و نام فقهای این دوره اشاره نموده است. ۲.۳.۳ - سومین دورهدوره سوم، دوره پیشوایان مذاهب می‌باشد که از اوایل قرن دوم تا نیمه قرن چهارم ادامه داشته است. این دوره پس از دوره تابعین درخشان‌ترین دوره فقه اهل سنت می‌باشد. ایشان در این قسمت کتاب به اختلافات عمده فرق اسلامی اشاره کرده، بعد به امتیازات و فقهای این دوره می‌پردازد. فقهای این دوره عبارتند از: ابو حنیفه نعمان بن ثابت که در سال صد و پنجاه هجری درگذشت، محمد بن ادریس شافعی که متوفای دویست و چهار می‌باشد و احمد بن حنبل شیبانی که سال وفاتش را دویست و چهل و یک نوشته‌اند و نهایتا مالک که یکی دیگر از فقهای اربعه اهل سنت می‌باشد. دوره چهارم فقه اهل سنت را دوره توقف اجتهاد و گزینش مذاهب نامیده‌اند که از نیمه قرن چهارم تا سقوط خلافت عباسیان را در بر گرفته است. پنجمین دوره فقه ایشان، عصر تقلید محض است که از سقوط بغداد توسط هلاکو تا جنگ جهانی دوم می‌باشد. اجتهاد در این دوره به نهایت ضعف خود رسیده بود و تمام امتیازات دوره‌های قبلی را از دست داد. ششمین و آخرین دوره فقه اهل سنت از حدود جنگ جهانی تا زمان حاضر را شامل می‌شود که از جمله خصوصیات آنها خروج از انحصار تقلید از یکی از فقهای اربعه است؛ یعنی در این دوره، یک شافعی مذهب مسئله‌ای را از ابو حنیفه تقلید می‌کند و یک مالکی مقلد احمد بن حنبل است. ۲.۴ - ادوار فقه شیعهمؤلف، برای فقه امامیه نه دوره ترسیم نموده که به ترتیب عبارتند از: ۱- دوره تفسیر و تبیین که از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آغاز شده و تا پایان غیبت صغری ادامه یافته است. در این دوره اگر چه باب اجتهاد در میان اهل سنت گشوده شد؛ ولی شیعیان با وجود ائمه معصومین علیه‌السّلام نیازی به اجتهاد نمی‌دیدند. در این دوره از امامان علیه‌السّلام نمی‌توان به فقیه تعبیر کرد، زیرا آنان در واقع مفسران شریعت می‌باشند نه یک مجتهد و فقیه صرف. البته در میان شاگردان آنها مخصوصا شاگردان صادقین علیه‌السّلام افراد بودند که با وجود نقل احادیث، از قدرت استنباط احکام نیز برخوردار بودند که از آنها به عنوان فقهای این دوره یاد می‌شود. ۲- دور دوم، دوره محدثان نام دارد که از حدود غیبت کبری؛ یعنی اواسط نیمه اول قرن چهارم تا نیمه اول قرن پنجم را در بر گرفته است. بزرگان این دوره غالبا در دو شهر مذهبی قم و ری زندگی می‌کرده‌اند. علی بن ابراهیم قمی ، محمد بن یعقوب کلینی ، جعفر بن محمد بن قولویه و علی بن حسین بن موسی بن بابویه و پسرش، فقهای این دوره می‌باشند. ۳- دوره سوم، عصر آغاز اجتهاد است. این دوره هم مقارن دوره قبل بوده و از آغاز غیبت کبری توسط ابن عقیل عمانی و ابن جنید اسکافی شروع شده و حدود یک قرن و نیم ادامه یافت. غیر از این دو نفر ابن قولویه ، شیخ مفید و سید مرتضی نیز از فقهای این دوره هستند. ۴- چهارمین دوره فقه شیعه را عصر کمال و اطلاق اجتهاد نامیده‌اند. این دوره نیز به نوعی با دوره قبلی در هم می‌باشند. سر سلسله این دوره، شیخ طوسی است که معاصر سید مرتضی و شیخ مفید بوده و به همین جهت این دوره را می‌توان امتداد دوره سابق به شمار آورد. تاثیرات بی نظیر شیخ طوسی در فقه شیعه در همین دوره معنا پیدا کرد که در موردش مطالب بسیاری گفته شده است. ۵- دوره پنجم، عصر تقلید نام دارد و علتش تاثیر عظمت شیخ طوسی می‌باشد. طبرسی ، ابو الفتوح رازی ، قطب الدین راوندی ، احمد بن علی طبرسی ، سدید الدین محمود بن علی حمصی رازی، عماد طوسی، منتجب الدین، قطب الدین و ابن شهر آشوب نیز از فقهای این دوره به شمار می‌روند. ۶- عصر نهضت مجدد مجتهدان، نامی است که بر اساس شرایط دوره ششم فقه شیعه بر آن گذاشته شده و محرک و عامل اصلی این نهضت نیز ابن ادریس حلی می‌باشد که با نوشتن کتاب سرائر و نقد غالب نظریات شیخ، باعث شکست این رکود گردید. سید بن طاووس ، محقق حلی ، علامه حلی و پسرش، شهید اول، محقق کرکی ، شهید ثانی و شیخ بهایی از فقهای این دوره می‌باشند. ۷- دوره هفتم را عصر پیدایش مذهب اخباریان نامیده‌اند. محمد امین استرآبادی از محدثان و محققان شیعه است که در واقع عامل ترویج مذهب اخباری گری در میان شیعیان می‌باشد. مولی صالح مازندرانی، فیض کاشانی ، محقق سبزواری ، حر عاملی و علامه مجلسی از دیگر فقهای دوره مذکور می‌باشند. ۸- دوره هشتم، عصر جدید استنباط است که به وسیله وحید بهبهانی بنیان گذارده شد و توسط شاگردانش تکمیل گردید. اینان با ایستادگی در مقابل اخباریان، به فقه شیعه نفسی تازه بخشیدند. ۹- دوره نهم که منتهی به زمان حاضر می‌گردد، در واقع دنباله دوره هشتم بوده و توسط شیخ انصاری شکوفایی خاصی پیدا کرد. مؤلف، در مورد علم اصول نیز به پیدایش علم اصول و مقام آن در میان علوم دیگر و تحولات این علم در طول تاریخ اشاره کرده است. [۳]
تاریخ فقه و فقها،ابوالقاسم گرجی،ج۱،ص۱۱۷.
۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |