تاریخ اولجایتو (کتاب)«تاریخ اولجایتو»، اثر فارسی عبدالله بن علی کاشانی، یکی از بزرگترین منابع تاریخی دوره ایلخانی است که دربردارنده تاریخ چهارده ساله ایران از ۷۰۴ تا ۷۱۷ ق، بوده و در زمان سلطان اولجایتو ، یکی از ایلخانان مغول نوشته شده است. ۱ - اهمیت کتاباهمیت کتاب از این نظر است که خواجه رشیدالدین فضل الله، صاحب کتاب معتبر جامع التواریخ ، تاریخ خود را که مربوط به دوره ایلخانیان بزرگ است، با مرگ غازان خان، برادر بزرگ اولجایتو، به پایان میرساند و کاشانی در این تالیف، تاریخ پس از آن دوره را به رشته تحریر کشیده و از این جهت در واقع جامع التواریخ را تکمیل کرده است. ۲ - ساختار کتابکتاب دارای یک پیش گفتار و مقدمه از مصحح و یک مقدمه از مؤلف است. مؤلف، کتاب را در ابتدا به سه قسمت: مقدمه، مقاله و خاتمه تقسیم کرده است و جز در چند مورد، عنوان و سر فصل دیگری در آن وجود ندارد و سر فصلهایی که برای وقایع هر سال ذکر شده، در اصل نسخه نیست و برای سهولت بیشتر، از طرف مصحح و در میان دو قلاب آمده است. وقایع، به صورت روزشمار و مانند یک روزنامه نوشته شده و فقط به ذکر آنها اکتفا شده است؛ یعنی توضیح و تشریحی در مورد آنها آورده نشده، به علاوه، سهوها و آشفتگیهای زیادی در آن دیده میشود، به خصوص تاریخ روزها و ماهها، در بعضی موارد آشفته است. مانند سایر کتب این دوره، این اثر نیز دارای خصوصیات تحریر و سبک آن زمان بوده و دارای اغلاط فراوانی است که از نظر سهولت و روانی متن، تغییراتی در چاپ کتاب داده شده است. ۳ - گزارش محتواپیش گفتار و مقدمه مصحح، ضمن ارائه شرح حال مختصری از مؤلف، به بیان برخی از خصوصیات کتاب، اشاره به نسخههای موجود و روش تصحیح آن اختصاص یافته است. مقدمه مؤلف، مطالب را در سه مبحث زیر دنبال کرده است: ۱. نسب سلطان غیاث الدین محمد اولجایتو و خاتونهایی که دایه گی او را برعهده داشتند. در این باره آمده است که او، پسر دوم ارغون خان و مادرش اروک خاتون بوده و دایگان او دوازده نفر بودند. ۲. امرای سلطان که بیست و پنج تن بودند، به همراه مختصری از ویژگیهای برخی از ایشان؛ از جمله: امیر قتلغ شاه نویان، خسروعادل چوپان، پولادچینسانگ و... نحوه به حکومت رسیدن سلطان و شیوه حکومت او. چون دولت غازان خان در ۷۰۳ ق با مرگ وی به پایان میرسد، اولجایتو بنا به وصیت وی، عنان حکومت ایران زمین را در اختیار گرفته و به گفته مؤلف، ایام پادشاهی خود را با عدالت و رعایت حال رعایا، آغاز میکند. مقاله، با ذکر نحوه ولادت اولجایتو آغاز شده است. وی در سال ۶۸۰ ق به دنیا آمده و چون به سنین نوجوانی رسید، آداب هنرها و فرهنگ شاهانه آن زمان، از خطوط مغولی و فارسی گرفته تا هنرهای رزمی چون تیر و کمان و سوارکاری را آموخته و سرآمد همسالان خویش شد. نویسنده در ادامه، به بیان وقایع سال ۷۰۴ تا ۷۱۷ پرداخته و فقط حوادثی را ذکر کرده که به نظرش مهم بوده است؛ از آن جمله: عقد نکاح سلطان با قتلغشاه خاتون در سال ۷۰۴، فرمان به قتل سید تاج الدین در شوال ۷۰۵ ق و... این اثر تاریخی، از جهتی با تاریخهای زمان خود اختلاف دارد؛ زیرا در حالی که تاریخ «جهانگشای عطاملک جوینی» و تاریخ متکلف و مصنوع «وصاف الحضره»، علاوه بر اهمیت تاریخی، یک نمونه ادبی از این عصر به شمار میرود، این کتاب، ساده و عاری از تکلفات ادبی بوده و بیشتر مانند یک روزنامه نگاری و وقایع نویسی است. اگر چه گاهی خالی از بعضی توصیفات ادبی و هنرنمائیهای قلمی نیست. احتمال دارد مؤلف، یکی از منشیان و وقایع نگاران دربار ایلخانی بوده که مجموع این وقایع روزانه را که از مرگ غازن خان شروع و تا وقایع سالهای اول سلطنت ابوسعید در آن ذکر شده است را به نام تاریخ سلطان اولجایتو، نگاشته و شاید هم از کاتبانی بوده که زیر نظر خواجه رشیدالدین به کار گردآوری و تنظیم قسمتی از تاریخ بزرگ رشیدی مشغول بوده است. ۳.۱ - خاتمهبه ذکر کارها و اخلاق سلطان اولجایتو پرداخته و در ضمن آن به حکایات و لطایفی که مربوط به میباشد، اشاره شده است. از جمله، در حکایتی چنین آمده است که روزی سلطان بر بام قلعه تبریز ایستاده بود که چشمش به صوفی وشی افتاد و گفت: به نظرم او دزد و قاتل باشد. مقربان به کشف این حال شتافته و او را وارسی کردند و با او پوستینی از سمور یافتند و او را آن قدر زدند که به دزدی، خیانت و قتل اقرار کرد. سلطان نیز فرمان داد، چون به زبان خود اعتراف کرده، واجب القتل بوده و او را قصاص کردند. جالب این جاست که مؤلف بعد از بیان این گونه حکایات، این امور را از جمله کرامات سلطان معرفی کرده است. ۴ - وضعیت کتابفهرست مطالب در ابتدا و حواشی و تعلیقات، واژه نامه لغات ترکی و مغولی، فهرست ابیات و مصراعهای فارسی و عربی، اعلام، منابع و مآخذی که در تصحیح از آنها استفاده شده، در انتهای کتاب آمده است. پاورقیها به اختلاف نسخ و توضیح برخی کلمات متن اختصاص دارد. حواشی، تعلیقات، واژه نامه لغات ترکی و بعضی لغات فارسی و عربی و فهرست اعلام که توسط مهین همبلی، مصحح کتاب، به آن افزوده شده، دارای ارزش بسیار بوده و استفاده از کتاب را سهلتر نموده است. ۵ - منبعنرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |