بوداپستبوداپِسْت، به زبان مجاری بوداپِشت، تختگاه و مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مجارستان است. ۱ - موقعیت بوداپستاین شهر در دو سوی رود دانوب در محلی واقع شده است که آب از نواحی کوهستانی به مسیر وسطای رود دانوب سرازیر می‌شود. [۱]
BSE ۳، ج۴، ص۸۷.
بوداپست از بخش‌های پِست (پشت)، بودا و اُبودا (بودای قدیم) تشکیل یافته است. [۲]
TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۴، ص۳۴۴، ۱۹۹۲.
این ۳ بخش در ۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م مشترکاً شهر واحدی را تشکیل دادند. [۳]
Hal D sz، Z et al، ج۱، ص۸، La Hongrie، Budapest، ۱۹۶۱.
در مآخذ برای نخستین‌بار در ۵۴۳ق/۱۱۴۸م از بودا، اُبودا و پست یاد شده است. [۴]
BSE ۳، ج۴، ص۸۷.
بودا نامی است مجاری که صورت اسلاوی آن بُدین بوده است. در مآخذ ترکی این نام به صورت‌های بودین، بِدون، بودون، بودیم و بودِم آمده است. [۵]
EI ۲، ج۱، ص۱۲۸۷.
[۶]
IA، ج۲، ص۷۴۸.
هوای بوداپست معتدل و میانگین دمای آن در تیر ماه ۲۱ تا ۲۲ و در دی ماه صفر تا ۳- است. مساحت شهر ۵۲۵ کم۲ است. [۷]
BSE ۳، ج۴، ص۸۷.
جمعیت بوداپست در ۱۲۶۶ق/۱۸۵۰م ۲۰۰ هزار نفر بود که در ۱۳۱۸ق/۱۹۰۰م به ۸۶۱ هزار، و در ۱۳۴۰ش/۱۹۶۱م به ۰۰۰`۷۱۲`۱ نفر رسید. [۸]
BSE ۳، ج۴، ص۸۷.
از ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۳م جمعیت بوداپست کمی بیش از دو میلیون نفر بود که در ۱۳۷۸ش/۱۹۹۹م به ۷۵۳`۸۳۸`۱ نفر کاهش یافت. [۹]
Encarta، ۲۰۰۳.
۲ - سکونتگاه رومیان و مجارهاناحیه بوداپست از روزگاران کهن سکونتگاه مردم سِلْت (کِلْت) بود. در سده‌های ۱-۴م رومیان بدان نواحی مهاجرت کردند. ظهور مجارها در این سرزمین را حدود سال ۲۸۲ق/۸۹۵م دانسته‌اند. چنین به نظر می‌رسد که تا سده ۴ق/۱۰م اسلاوها در اراضی پست سکنا داشتند. در ۶۳۹ق/۱۲۴۲م بودا به صورت تختگاه درآمد و از ۷۵۱ق/۱۳۵۰م به مقر دائمی شاهان مجار بدل گردید. [۱۰]
BSE ۳، ج۴، ص۸۷.
در سده ۸ق/۱۴م گروهی از قوم یاس در شمال غربی بودا سکنا گزیدند. چنین به نظر می‌رسد که این گروه تا اوایل سده ۹ق/۱۵م ساکن ناحیه بودا بودند. [۱۱]
پالوتسی هوروات آندراس، پچنگها، کومانها و یاسها، ج۱، ص۷۸، ترجمه رقیه بهزادی، تهران، ۱۳۷۵ش.
یاسها گویشی ایرانی مشابه گویش آلان‌های قفقاز داشتند که اکنون اوسِت نامیده می‌شود. نام یاس از سوی اهالی هنگری (مجار) به آنها داده شده است و این همان نام کهن آس است. [۱۲]
پالوتسی هوروات آندراس، پچنگها، کومانها و یاسها، ج۱، ص۸۰-۸۱، ترجمه رقیه بهزادی، تهران، ۱۳۷۵ش.
۳ - بودا قبل و بعد از عثمانیهابودا (بدین) پیش از تصرف این سرزمین از سوی نیروهای عثمانی، جمعیت زیادی نداشت و شمار آنها ظاهراً کمتر از ۵ هزار نفر بود. در آغاز سلطه ترکان نیز گروهی از اهالی، بدین را ترک گفتند. در میان ساکنان بدین ۲۳۸ خانوار مجاری مسیحی، ۷۵ خانوار یهودی و ۶۰ خانوار کولی (قبطی) بودند. [۱۳]
EI ۲، ج۱، ص۱۲۸۵.
اولیا چلبی نیز از وجود یهودیان در بدین (بودا) یاد کرده است. [۱۴]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، ج۶، ص۲۳۱-۲۳۲، استانبول، ۱۳۱۸ق.
در زمان سلطه ترکان عثمانی بر این منطقه، بدین «حصار اسلام» خوانده می‌شد. [۱۵]
EI ۲، ج۱، ص۱۲۸۴.
در ۹۳۲ق/۱۵۲۶م نیروهای عثمانی نخستین‌بار به این سرزمین حمله بردند و بدین به تصرف لشکریان عثمانی درآمد و به آتش کشیده شد. از این پس فاتحان آن را «ولایت بودین» نامیدند. [۱۶]
پچوی ابراهیم، تاریخ، ج۱، ص۹۸-۹۹، استانبول، ۱۲۸۳ق.
[۱۷]
فریدون بک احمد، منشآت السلاطین، ج۱، ص۵۵۴، استانبول، ۱۲۷۴ق/۱۸۵۸م.
[۱۸]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، ج۶، ص۲۱۴، استانبول، ۱۳۱۸ق.
[۱۹]
بروکلمان، ص۲۹۱.
مورخان و جهانگردان ترک از وجود دژهای استواری در این سرزمین خبر داده‌اند که در تصرف لشکریان عثمانی بوده است. [۲۰]
بروکلمان، ص۲۹۱.
[۲۱]
صولاق زاده محمد، تاریخ، ج۱، ص۴۵۸-۴۵۹، استانبول، ۱۲۹۷ق.
پس از این پیروزی، سلیمان قانونی، سلطان عثمانی یانوش زاپولیا (ژان زاپولیا) را به عنوان شاه مجارستان برگزید، ولی گروه‌های رقیب فردیناند دوک اتریش را که برادر شارل پنجم (شارل کَن) امپراتور آلمان و از خاندان هابسبورگ بود، برگزیدند. در نتیجه، مجارستان دارای دو پادشاه شد. فردیناند پس از بازگشت نیروهای عثمانی، به بدین حمله‌ور شد و یانوش زاپولیا را مجبور به فرار کرد. دوک اتریش از سلطان سلیمان خواست که او را به رسمیت بشناسد، ولی سلطان تقاضایش را نپذیرفت و از او خواست که بدین را به یانوش زاپولیا وا گذارد، ولی فردیناند نپذیرفت. این وضع تا ۹۳۵ق/۱۵۲۹م ادامه یافت، تا اینکه سلطان سلیمان قانونی با نیرویی مرکب از ۲۵۰ هزار نفر عازم پیکار شد و بدین را به تصرف در آورد. [۲۲]
Uzun ۵ arsolo، I H، ج۲، ص۳۲۷-۳۲۹، Osmanl o tarihi، Ankara، ۱۹۸۳.
در ۹۳۶ق نیز، بدین بار دیگر از سوی نیروهای عثمانی تسخیر شد. [۲۳]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، ج۶، ص۲۲۰-۲۲۱، استانبول، ۱۳۱۸ق.
۳.۱ - فتوحات عثمانیهادر اواخر سال ۹۳۹ق/۱۵۳۲م نیروهای عثمانی دژهای پوزاگا، زایِسْنه، نِمْچه (نمسه) و پودْگراد را فتح کردند. [۲۴]
Uzun ۵ arsolo، I H، ج۲، ص۳۳۵، Osmanl o tarihi، Ankara، ۱۹۸۳.
این پیکار ۷ ماه ادامه یافت. [۲۵]
Uzun ۵ arsolo، I H، ج۲، ص۳۳۵، Osmanl o tarihi، Ankara، ۱۹۸۳.
در ۹۴۸ق/۱۵۴۱م نیروهای مجار با اغتنام فرصت دژ بودین (بدین) را به تصرف خود درآوردند، ولی این وضع دیری نپایید؛ سرانجام در همان سال سپاهیان عثمانی بار دیگر دژ مذکور را مسخر کردند. [۲۶]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، ج۶، ص۲۲۲-۲۲۴، استانبول، ۱۳۱۸ق.
[۲۷]
Uzun ۵ arsolo، I H، ج۲، ص۳۳۸، Osmanl o tarihi، Ankara، ۱۹۸۳.
در ۹۵۰ق/۱۵۴۳م سلطان سلیمان قانونی حمله سازمان یافته دیگری را به مجارستان آغاز کرد. [۲۸]
Mantran، R، ج۱، ص۱۵۳، Histoire de l'empire Ottoman، Lille، ۱۹۸۹.
سبب لشکرکشی آن بود که فردیناند با نیروی ۸۰ هزار نفری خود محافظان قلعه بودا (بدین) را که بیش از ۸ هزار نفر نبودند، به محاصره گرفته بود. در پیکاری که میان لشکریان عثمانی و سپاه فردیناند روی داد، مجارها شکست خوردند و اِستِرگون (استرگوم) تختگاه کهن مجارستان که قبور شاهان مجار در آن‌جا بود، به چنگ نیروهای عثمانی درآمد و ضمیمه بیگلربیگی بدین شد. [۲۹]
Uzun ۵ arsolo، I H، ج۲، ص۳۳۹، Osmanl o tarihi، Ankara، ۱۹۸۳.
[۳۰]
Uzun ۵ arsolo، I H، ج۲، ص۴۹۵-۴۹۶، Osmanl o tarihi، Ankara، ۱۹۸۳.
در سده ۱۰ق/۱۶م امپراتوری عثمانی بارها با امپراتوری خاندان هابسبورگ درگیر جنگ شد. هابسبورگ‌ها ائتلافی جنگی پدید آوردند و چند بار در اواخر همان سده و اوایل سده بعد بودا را محاصره کردند، ولی مدافعان توانستند حملات مهاجمان را دفع کنند. بزرگ‌ترین درگیری‌ها در ۱۰۹۵ق/۱۶۸۴م روی داد که طی آن نیروهای امپراتوری اتریش و مجارستان با ترکان عثمانی به پیکاری سخت دست زدند؛ این درگیری تا ۱۰۹۷ق/۱۶۸۶م ادامه یافت و به پیروزی نیروهای اتریش و مجار - که لشکریان اتحاد مقدس نامیده می‌شدند - منجر گردید. [۳۱]
EI ۲، ج۱، ص۱۲۸۴.
[۳۲]
BSE ۳، ج۴، ص۴۷۲.
بدین ترتیب، بودا که ترکان آن را «شهر غازیان» و «حصار اسلام» می‌نامیدند، و نیز دیگر شهرهای مجارستان از تصرف امپراتوری عثمانی بیرون آمد. [۳۳]
EI ۲، ج۱، ص۱۲۸۴.
[۳۴]
BSE ۳، ج۴، ص۴۷۲.
[۳۵]
Mantran، R، ج۱، ص۲۴۷، Histoire de l'empire Ottoman، Lille، ۱۹۸۹.
۴ - زمان تغییر نام بودادر نوشته‌های آلمانی به نام اُفِن بر می‌خوریم که برای بودا بدین به کار می‌رفته است. نام پست را نیز اسلاوها بر زیستگاه خود در سوی دیگر رود دانوب نهاده بودند. با مهاجرت مجارها به این سرزمین نام‌های پشت و بودا از سوی آنان پذیرفته شد و رفته رفته این سرزمین بوداپست (بوداپشت) نام گرفت. [۳۶]
IA، ج۲، ص۷۴۸.
[۳۷]
Mantran، R، ج۱، ص۲۴۷، Histoire de l'empire Ottoman، Lille، ۱۹۸۹.
۵ - مدت حاکمیت دولت عثمانیطی کمتر از یک قرن و نیم حاکمیت دولت عثمانی، ۷۵ نفر به سمت بیگلربیگی بودین منصوب شدند که هر یک مدتی کوتاه بر آن سرزمین فرمان راندند. همین امر مانع نوسازی‌ِ بودا گردید. در میان بیگلربیگی‌های این سرزمین صوقللی مصطفی پاشا از همه مهم‌تر بود. وی توانست حدود ۱۲ سال از ۹۷۳ تا ۹۸۶ق/۱۵۶۶ تا ۱۵۷۸م سمت بیگلربیگی بودین را عهده‌دار باشد. [۳۸]
TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۶، ص۳۴۷، ۱۹۹۲.
۶ - در تصرف خاندان هابسبورگاز اوایل سده ۱۲ق/۱۸م بوداپست تحت تصرف خاندان هابسبورگ قرار گرفت. مجارستان پس از خروج نیروهای عثمانی از منطقه، حدود دو قرن دستخوش دگرگونی‌هایی شد. در سال‌های ۱۲۶۴- ۱۲۶۵ق/ ۱۸۴۸-۱۸۴۹م گروه‌هایی به سرپرستی شاندور پِتوفی در ناحیه پست (پشت) بر ضد خاندان هابسبورگ سر به شورش برداشتند که توفیقی نیافتند. در خلال این شورش، اهالی بوداپست نقش عمده‌ای ایفا کردند. شورشیان قلعه بودا را مدتی در محاصره داشتند، تا اینکه سرانجام، در رمضان ۱۲۶۵/اوت ۱۸۴۹م تسلیم شدند. [۳۹]
BSE ۳، ج۴، ص۴۷۲-۴۷۳.
۶.۱ - مرکز مجارستاندر ۱۲۸۴ق/۱۸۶۷م بر پایه توافقی میان خاندان هابسبورگ و سران کشور مجارستان، امپراتوری اتریش - مجارستان تأسیس گردید و مجارستان کشوری خودمختار، و بوداپست به عنوان مرکز آن شناخته شد. در سال‌های ۱۹۱۲ و ۱۹۱۷م اعتصاب‌هایی در بوداپست روی داد. پس از شکست امپراتوری اتریش در جنگ جهانی اول، مجارستان استقلال یافت و بوداپست همچنان به صورت تختگاه دولت جدید این کشور باقی ماند. در زمان جنگ جهانی دوم، طی درگیری میان نیروهای شوروی و آلمان، بوداپست، به ویژه ناحیه پست دچار ویرانی بسیار شد. [۴۰]
BSE ۳، ج۴، ص۸۷.
[۴۱]
BSE ۳، ج۴، ص۷۴۷.
موافقت‌نامه‌های سری یالتا و پُتسدام، و تقسیم اروپا به دو منطقه نفوذ سبب شد که مجارستان در منطقه نفوذ دولت اتحاد شوروی قرار گیرد. در ۲ آبان ۱۳۳۵ش/۲۳ اکتبر ۱۹۵۶م مردم مجارستان برای کسب استقلال سر به شورش برداشتند. بوداپست در این خیزش عام نقش عمده‌ای برعهده داشت. این قیام که ۱۳ روز ادامه یافت با هجوم ارتش شوروی به مجارستان سرکوب گردید. در اثنای پیکار، خسارات فراوانی به شهر بوداپست وارد آمد و ایمره‌ناگی رئیس دولت مجارستان، نخست به یوگسلاوی، و سپس به رومانی پناه برد. [۴۲]
مرای تیبور، انقلاب مجارستان، سیزده روزی که کرملین را لرزاند، ج۱، ص۱۷۸، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۴۳]
مرای تیبور، انقلاب مجارستان، سیزده روزی که کرملین را لرزاند، ج۱، ص۳۵۵، جم، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۶۳ش.
پس از فروپاشی اتحاد شوروی، شهر بوداپست همچنان به عنوان مرکز دولت جمهوری مجارستان باقی ماند.۷ - گزارش اولیا چلبیارتباط آبی بوداپست با دریای سیاه از طریق رود دانوب موجب پیشرفت‌های اقتصادی و بازرگانی این شهر گردید. اولیا چلبی در سفری به بوداپست (۱۰۷۳ق/۱۶۶۳م) از هر دو ناحیه بودا (بودین) و پست، تصویر روشنی ارائه کرده است. وی در مورد قلعه بدین و کاخ شاهان مجار می‌نویسد که سلطان سلیمان قانونی در ۹۳۲ق/۱۵۲۶م پس از تصرف قلعه بودین مدتی به تماشای آن پرداخت و گفت «چه می‌شد اگر چنین قصری در استانبول می‌داشتیم» [۴۴]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، ج۶، ص۲۱۴، استانبول، ۱۳۱۸ق.
کلیساها در عهد حاکمیت ترکان عثمانی به مساجد تبدیل شدند، از جمله سلطان سلیمان قانونی کلیسای مریم مقدس را در بودا به مسجد تبدیل کرد و مسجد سلطان سلیمان (سلطان سلیمان جامعی) یا جامع بزرگ نامیده شد. وی محراب‌ها را متوجه مکه مکرمه نمود و در آن‌جا نماز گزارد. [۴۵]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، ج۶، ص۲۲۵، استانبول، ۱۳۱۸ق.
همچنین کلیسای کاخ پادشاهی به مسجد کاخ (سرای جامعی یا اندرون جامعی)، کلیسای سنت جرج به مسجد میانی اورتا جامع و کلیسای مریم مجدلیه به مسجد فتحیه (فتحیه جامعی) تغییر نام یافت. [۴۶]
EI ۲، ج۱، ص۱۲۸۵.
۸ - برج‌های قلعه بدیندر قلعه درونی بدین که (اورتا قلعه) نامیده می‌شد، ۹۰ برج به نام‌های مختلف بنا شد که ۱۷ برج از دیگر برج‌ها بلندتر بودند. [۴۷]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، ج۶، ص۲۳۰، استانبول، ۱۳۱۸ق.
از میان این برج‌ها که ترکان آنها را قُله می‌نامیدند، می‌توان به قله‌های ولی بیگ، مراد پاشا، سیاوش پاشا، قره قاش پاشا، قاسم پاشا، و محمود پاشا اشاره کرد. [۴۸]
EI ۲، ج۱، ص۱۲۸۵.
بیشتر ساکنان بدین که نام اسلامی داشتند، نه از تبار ترک، بلکه اسلاوهای نومسلمان بودند. این نکته مخصوصاً در میان کولی‌هایی که بیشتر آنها لقب عبدالله بر خود نهاده بودند، مشهود بود. [۴۹]
EI ۲، ج۱، ص۱۲۸۵.
نام چند محل اسلامی و خانقاه درویشان نیز در بوداپست شناخته شده است، از جمله مزار گل بابا و مسجد سلطان طاهر. [۵۰]
فلاح ثریا، مجارستان، ج۱، ص۲۶، تهران، ۱۳۷۴ش.
۹ - فهرست منابع(۱) اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، ۱۳۱۸ق. (۲) پالوتسی هوروات آندراس، پچنگها، کومانها و یاسها، ترجمه رقیه بهزادی، تهران، ۱۳۷۵ش. (۳) پچوی ابراهیم، تاریخ، استانبول، ۱۲۸۳ق. (۴) صولاق زاده محمد، تاریخ، استانبول، ۱۲۹۷ق. (۵) فریدون بک احمد، منشآت السلاطین، استانبول، ۱۲۷۴ق/۱۸۵۸م. (۶) فلاح ثریا، مجارستان، تهران، ۱۳۷۴ش. (۷) مرای تیبور، انقلاب مجارستان، سیزده روزی که کرملین را لرزاند، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۶۳ش. (۸) C، _ History of the Islamic Peoples، London، ۱۹۵۹. (۹) BSE ۳. (۱۰) X Budapest n، Encarta، ۲۰۰۳. (۱۱) EI ۲. (۱۲) Hal D sz، Z et al، La Hongrie، Budapest، ۱۹۶۱. (۱۳) IA. (۱۴) Mantran، R، Histoire de l'empire Ottoman، Lille، ۱۹۸۹. (۱۵) TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ۱۹۹۲. (۱۶) Uzun ۵ arsolo، I H، Osmanl o tarihi، Ankara، ۱۹۸۳. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بوداپست»، شماره۵۱۵۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|