بلوهر و یوداسفبِلَوْهَر و یوداسَف (یا «برلئام و یوزاف» و «برلعام و یواصاف» / بوذاسَف/ بوداسَف/ یوداسپ)، روایتی از زندگی بودا به زبان سانسکریت که در آن بلوهرِ زاهد، وی را با حقایق زندگی آشنا می‌کند. فهرست مندرجات۲ - ترجمه های روایت بِلَوْهَر و یوداسَف ۳ - روایت یونانی از داستان بِلَوْهَر و یوداسَف ۴ - ترجمه های دیگر داستان بِلَوْهَر و یوداسَف ۵ - تر جمه ابن مقفع بر داستان بلوهر ۶ - دیدگاه ابن ندیم در باره ترجمه داستان بِلَوْهَر و یوداسَف ۷ - داستان بلوهر به شکل نظم عربی ۸ - داستان بلوهر در رسائل اخوان الصّفا ۹ - روایت غَلاّ بی بصری از داستان بلوهر ۱۰ - سند ابن بابویه از داستان بلوهر ۱۱ - روایت شیخ صدوق از داستان بلوهر ۱۲ - داستان بلوهر کتابهای معاصران سده اخیر ۱۳ - مقام نبوت بلوهر ۱۴ - دلیل شیخ صدوق و مجلسی برای نقل داستان بلوهر ۱۵ - داستان بلوهر در آثار دانشمندان اسماعیلیه ۱۶ - داستان بلوهر در سایر آثار علمای شیعه ۱۷ - ترجمه های فارسی داستان بلوهر ۱۸ - ترجمه داستان بلوهر و بوذاسف به اردو ۱۹ - تمثیلهای داستان بلوهر و بوذاسف در آثار علما و عرفا ۲۰ - داستان زندگی یوداسف سرمشق برخی از بزرگزادگان ۲۱ - تشابه زندگینامه داستانی ابراهیم ادهم با داستان زندگی بودا ۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منبع ۱ - منبع روایت بِلَوْهَر و یوداسَفاین روایت از منابعی همچون للیتا ویستارا و بودچریتا برگرفته شده؛ و نوشته پیروان بودا در هند یا ایران است [۱]
مجتبی مینوی، پانزده گفتار درباره چند تن از رجال ادب اروپا: از اومیروس تا برناردشا، ج۱، ص۲۳۰، تهران ۱۳۶۷ش.
[۲]
مجتبی مینوی، پانزده گفتار درباره چند تن از رجال ادب اروپا: از اومیروس تا برناردشا، ج۱، ص۲۳۲، تهران ۱۳۶۷ش.
[۳]
مجتبی مینوی، «برزویه حکیم و رودکی شاعر و نشو و نمای زبان فارسی»، ج۱، ص۷۳۶ـ۷۳۷، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال ۷، ش ۴ (زمستان ۱۳۵۰).
[۴]
عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، ج۱، ص۱۳۸، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ش.
[۵]
دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۷، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانه اهدائی سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش، ج ۱۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۶]
د. اردو، ذیل بلَوْهَر و یوداسَف
.
۲ - ترجمه های روایت بِلَوْهَر و یوداسَفاین روایت به بسیاری از زبان‌ها ترجمه و در اغلب کشور‌ها منتشر شده است. ظاهراً نخستین ترجمه آن به زبان خُتَنی، و سپس به زبانهای سغدی و پارتی بوده است. [۷]
تاراچند، «پیوندهای تمدن و فرهنگ هند و ایران»، ج۱، ص۵، سخن، دوره ۱۵، ش ۱ (آبان ۱۳۴۳).
احتمالاً ترجمه پهلوی این داستان از سانسکریت، در دوره انوشیروان (سده ششم میلادی) انجام گرفته و مترجم یا نگارنده آن بُرزویه طبیب بوده است. [۸]
مجتبی مینوی، «برزویه حکیم و رودکی شاعر و نشو و نمای زبان فارسی»، ج۱، ص۷۳۶، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال ۷، ش ۴ (زمستان ۱۳۵۰).
با این‌که تحریر پهلوی آن در دست نیست، بیش‌تر ترجمه های بعدی، مستقیم و غیرمستقیم، از آن گرفته شده است [۹]
دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۷، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانه اهدائی سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش، ج ۱۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۱۰]
د. اردو، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
. ترجمه ترکی بسیار کهن این روایت رنگ مانوی دارد و قطعه‌ای از آن (ماجرای برخورد شاهزاده بودی سیف با پیرمردی ناتوان) در تورفان چین کشف شده، و لوکوک آن را منتشر کرده است [۱۱]
د. اردو، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
. وی نسخه دیگری نیز منتشر کرده است که بخش دیگری از این داستان را دربر دارد و رادلف و الدنبرگ شرحی در باب آن نوشته اند [۱۲]
د. اردو، بِلَوْهَر و یوداسَف
. احتمالاً این برگردان، همانی باشد که به عنوان ترجمه قطعه هایی از داستان بوذاسف به زبان اویغوری شناخته شده و در متون مانوی تورفان به خط مانوی آمده است [۱۳]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
و همچنین شاید با آنچه قبلاً به عنوان ترجمه داستان به زبان ختنی گفته شد، بیگانه نباشد.
ترجمه سریانی این متن نیز از روی ترجمه پهلوی انجام گرفته است. [۱۴]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۱۰۸، تهران، ج ۱، ۱۳۴۷ ش، ج ۴، ۱۳۶۳ ش.
دو ترجمه گرجی آن، یکی از روی ترجمه سریانی [۱۵]
مجتبی مینوی، پانزده گفتار درباره چند تن از رجال ادب اروپا: از اومیروس تا برناردشا، ج۱، ص۲۳۰، تهران ۱۳۶۷ ش.
و دیگری از ترجمه پهلوی صورت گرفته است. [۱۶]
تاراچند، «پیوندهای تمدن و فرهنگ هند و ایران»، ج۱، ص۵، سخن، دوره ۱۵، ش ۱ (آبان ۱۳۴۳).
در پاره‌ای مآخذ نیز به روایت گرجی مسیحی دیگری اشاره شده که نسخه‌ای از آن در بیت المقدس موجود و برگرفته از یک ترجمه عربی است که اینک موجود نیست و خود از ترجمه پهلوی گرفته شده بود [۱۷]
د. اردو، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
. روایت عبری این داستان به نام کتاب پسر پادشاه و عابد، در قرن سوم با نام زندگانی یوداسپ مقدس به گرجی ترجمه شده که از روی این متن، کتاب دیگری به نام خرد بَلْهَوْر نوشته شده است. [۱۸]
دایره المعارف ایرانیکا، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف، sv "Barlaam و Iosaph" (J P Asmussen).
درباره ترجمه های یونانی این داستان، نظریات گوناگونی وجود دارد و در منابع مختلف، هریک از ترجمه های پهلوی، عربی، گرجی و سریانی، مأخذ یکی از ترجمه های یونانی معرفی شده است. ظاهراً در آغاز اسلام (پیش از ۱۶)، راهبی یونانی به نام یوحنا (یحیی) آن را به یونانی ترجمه کرده و با تغییراتی به صورت داستانی عیسوی درآورده است. با وجود این، هنوز پاره‌ای از عبارات و مصطلحات آن کاملاً با متن سانسکریت للیتا ویستارا مطابق است. [۱۹]
مجتبی مینوی، پانزده گفتار درباره چند تن از رجال ادب اروپا: از اومیروس تا برناردشا، ج۱، ص۲۳۲، تهران ۱۳۶۷ ش.
۳ - روایت یونانی از داستان بِلَوْهَر و یوداسَفروایت یونانی داستان از این قرار است که منجمان به یکی از پادشاهان هند خبر می‌دهند که پسر او «یوزاف» به دین مسیحیت خواهد گروید. برای این‌که پسر با بینوایی و بیچارگی حیات بشر آشنا نشود، پدر او را در قصری زندانی می‌کند. ولی نقشه او با شکست مواجه می‌شود و شاهزاده مردم بیمار و نابینا و فرتوت را می‌بیند و مرگ مردم را مشاهده می‌کند، و ازاین‌رو کم کم به اندیشه بیهودگی حیات می‌افتد تا این‌که خداوند عابدی به نام بَرلَئام نزد وی می‌فرستد و شاهزاده به دین مسیح می‌گرود. پدر به عبث می‌کوشد که او را از این کار بازدارد ولی شاهزاده از تاج و تخت درمی گذرد و پدر و مردم کشورش را نیز مسیحی می‌کند. [۲۰]
دایره المعارف ایرانیکا، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف، sv "Barlaam و Iosaph" (J P Asmussen).
درباره مترجم این روایت اختلاف نظر هست، و برخی نیز آن را اثری از سن ـ اُتیم لاژیوریت دانسته اند [۲۱]
د.ا. ترک، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
. مؤلفان وابسته به [[|کلیسا]] مسیحیان، در قرون متمادی، این روایت را اثری تاریخی، و دو قهرمان آن را دو قدّیس رواج دهنده مسیحیت در هند دانسته اند، به طوری که در ۱۵۸۳ میلادی نامشان در تذکره شهدای رومی نوشته شد و ۲۷ نوامبر، روز بزرگداشت آنان تعیین گردید. [۲۲]
دایره المعارف ایرانیکا، sv "Barlaam و Iosaph" (J P Asmussen).
در سده یازدهم میلادی ترجمه یونانی داستان بلوهر تهذیب و اصلاح گردید که بیش‌تر ترجمه های داستان زندگی بودا به زبانهای اروپایی مأخوذ از آن است. در این ترجمه ها که برای مسیحیان انجام گرفت، چارچوب و محتویات داستان، به صورتی متناسب با دین مسیح درآمد. [۲۳]
دایره المعارف ایرانیکا، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف، sv "Barlaam و Iosaph" (J P Asmussen).
دو ترجمه از این اثر، یکی به ارمنی و دیگری به لاتین، مستقیماً از پهلوی، و دو ترجمه دیگر به لاتین، یکی در سده های ششم و هفتم میلادی بر پایه روایت یونانی و دیگری در سده دوازدهم میلادی، تحریر شد و از زبان لاتین به زبانهای عمده اروپایی راه یافت. [۲۴]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
[۲۵]
عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، ج۱، ص۱۴۱، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
ترجمه عبری هم یک بار در سده های ششم و هفتم میلادی بر پایه روایت یونانی و بار دیگر در حدود ۵۹۶/ سده دوازدهم میلادی به قلم ابراهام بن حسدای/ چسدای از روی ترجمه عربی و با عنوان کتاب پسر پادشاه انجام گرفته است که روایت چندان دقیقی نیست [۲۶]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
[۲۷]
د. اردو، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
. در سده شانزدهم میلادی این داستان بر پایه روایت عربی نصرانی به حبشی ترجمه شد و همراه با ترجمه انگلیسی و دیباچه‌ای درباره تاریخ این داستان به قلم والیس باج در ۱۹۲۳ میلادی در کمبریج به چاپ رسید. [۲۸]
دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۸، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانه اهدائی سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش، ج ۱۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
ترجمه انگلیسی دیگری هم در ۱۹۱۴ به قلم ج. ر. وودوارد و ه. ماتین گی منتشر شد. [۲۹]
دایره المعارف ایرانیکا، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف، sv "Barlaam و Iosaph" (J P Asmussen).
۴ - ترجمه های دیگر داستان بِلَوْهَر و یوداسَفاین داستان در سده های ششم و هفتم میلادی از یونانی به فرانسوی کهن ترجمه شد و در سده سیزدهم میلادی یک شاعر دوره گرد فرانسوی آن را به فرانسوی [۳۰]
دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۷، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانه اهدائی سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش، ج ۱۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۳۱]
عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، ج۱، ص۱۴۱، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
و رودلف فن امس آلمانی به آلمانی برگرداند که موضوع شعر قرار گرفت [۳۲]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
[۳۳]
عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، ج۱، ص۱۴۱، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
و در آثار بسیاری از ادیبان اروپایی انعکاس یافت؛ از جمله در نمایشنامه تاجر ونیزی شکسپیر، منظومه اعتراف عاشق اثر گاور، و در مجموعه حکایاتی به نام شبهای خوش از استراپارلاُ. [۳۴]
مجتبی مینوی، پانزده گفتار درباره چند تن از رجال ادب اروپا: از اومیروس تا برناردشا، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶، تهران ۱۳۶۷ ش.
ترجمه نروژی در همین قرن به دستور هاکن هاکنسن، پادشاه اسکاندیناوی، به زبان نروژی قدیم انجام گرفت و مانند ترجمه آلمانی از آن استقبال بسیار شد [۳۵]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
و ترجمه ایتالیایی حدود سده چهاردهم میلادی انجام گرفت. [۳۶]
عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، ج۱، ص۱۴۱، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
ترجمه روسیِ روزن (چاپ مسکو ۱۹۴۷) ظاهراً برگرفته از روایت عربی مفصلی است که در آن، داستان بلوهر و یوداسف، با کتاب البُد آمیخته شده، و عنوان آن داستان وارلام گوشه نشین و شاهزاده ژوزف هندی است [۳۷]
د. اردو، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
[۳۸]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
تحریری قدیمی به زبان مجارستانی هم موجود است که مارگرت کویس، استاد زبان مجارستانی دانشگاه جواهر لعل نهرو، آن را با متن سُغدی کهنی در باب تعلیمات بودا مقایسه کرده است. در زبانهای قبطی، اسپانیایی، لهستانی، رومانیایی، هلندی، سوئدی، سویسی، ایسلندی و زبانهای مختلف اسلاوی نیز ترجمه ها و روایات یا اقتباس‌هایی از این داستان موجود است. [۳۹]
عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، ج۱، ص۱۴۱، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۴۰]
عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، ج۱، ص۱۷۰، تهران ۱۳۴۸ ش.
[۴۱]
دایره المعارف ایرانیکا، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف،sv "Barlaam و Iosaph" (J P Asmussen).
یک ترجمه در سده ششم و هفتم میلادی از یونانی به عربی نصرانی انجام گرفت [۴۲]
دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۷، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانه اهدائی سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش، ج ۱۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
۵ - تر جمه ابن مقفع بر داستان بلوهرترجمهای دیگر از ابن مقفّع است که بروکلمان [۴۳]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۹۷، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹.
به آن اشاره می‌کند. چون ابن مقفّع متهم به مانویگری است، [۴۴]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج۵، ذیل «ا بن مقفع»، ص۶۷۰، تهران ۱۳۶۷ ش ـ، ذیل «ا بن مقفع II: عقاید و آثار» (از عباس زریاب).
و با توجه به پیوند مانویگری با بوداییگری، و این‌که ترجمه پهلوی سرگذشتِ بودا رنگ مانوی داشته، بعید نیست که همو این روایت را به عربی برگردانده باشد. در پرسش و پاسخهای میان بلوهر و یوداسف، پاره‌ای از سخنان حکیمانه بلوهر، یادآور گفتگوهای رای و برهمن در کلیله و دمنه (ترجمه ابن مقفع) است و عنوان بلوهر نیز به عنوان «بلار»، وزیر دانایی که سلطان را با مواعظ و سخنان حکیمانه خود راهنمایی می‌کند، نزدیک است. [۴۵]
محمد جعفر محجوب، درباره کلیله و دمنه: تاریخچه، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۰۴، ترجمه ها، و دو باب ترجمه نشده از کلیله و دمنه، تهران ۱۳۴۹ ش.
۶ - دیدگاه ابن ندیم در باره ترجمه داستان بِلَوْهَر و یوداسَفاز فهرست ابن ندیم برمی آید که در نیمه دوم سده دوم یعنی در دوره منصور و هارون عباسی، سه داستان بودایی از پهلوی به عربی ترجمه شده و در دسترس بوده است : «افسانه بُد» (بودا)، «بوتاسف و بلوهر» و «بوتاسف مفرد» [۴۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۴، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
که هر سه، تا زمان ما باقی‌مانده است، اما معلوم نیست که شکل اصلی آن‌ها محفوظ مانده باشد. «افسانه بُد» در طول زمان با «بلوهر و بوذاسف» درآمیخته و در چاپ بمبئی (۱۳۰۶) به آن پیوند شده است. چون آمیزنده این دو داستان متوجه نشده است که بوداسف و بُد یک تن بیش نیستند، به آسانی می‌توان اجزای آن‌ها را از هم جدا کرد. داستان «بوتاسف مفرد» در فصلی از نهایةُالاَرَب فی اخبارِالفرس والعرب باقی‌مانده است. نولدکه به این روایت اشاره می‌کند و ادوارد براون خلاصه آن را به انگلیسی منتشر کرده است.
این فصل عبارت است از داستان شخصی به نام فرّخان که اسکندر او را به شاهی نهاوند گماشت، و او، از راه دعا، پسری یافت که خویشتن را بوذاسف نامید و چون بزرگ شد، همه علوم را آموخت [۴۷]
مجتبی مینوی، پانزده گفتار درباره چند تن از رجال ادب اروپا: از اومیروس تا برناردشا، ج۱، ص۲۳۱ـ ۲۳۲، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۴۸]
دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۷، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانه اهدائی سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش، ج ۱۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۴۹]
د. اردو، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
.
۷ - داستان بلوهر به شکل نظم عربیابان لاحقی از شاعران عرب در سده دوم نیز داستان بلوهر را به نظم عربی درآورد. [۵۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۳۲، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۵۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۸۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
۸ - داستان بلوهر در رسائل اخوان الصّفادر رسائل اخوان الصّفا [۵۲]
اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ج۴، ص۱۴۸ به بعد، قم ۱۴۰۵.
نیز حکایاتی همانند داستان بوذاسف و بلوهر هست. در این حکایات، یک بار از بلوهر و بوذاسف، به صورت «ا بن ملک الهند والحکیم» یاد شده و یک بار نیز از بلوهر نقل قول شده است.
۹ - روایت غَلاّ بی بصری از داستان بلوهرروایت غَلاّ بی بصری (متوفی ۲۹۸) از داستان زندگی بودا، از مفصلترین و متداولترین تحریرهای این داستان است و در اکمال الدین تألیف ابن بابویه (متوفی ۳۸۱) نقل شده است. ۱۰ - سند ابن بابویه از داستان بلوهرسند ابن بابویه از این داستان چنین است: ابوعلی احمد بن حسن قطّان رازی شیعی، استاد صدوق، و او از حسن بن علی سکری، و او از محمد بن زکریا غلابی بصری که برخی میان وی و محمد بن زکریای رازی خلط کرده و پنداشته‌اند که صدوق این داستان را از متن فارسی تألیفِ محمد بن زکریای رازی آورده و سند وی از اوست. [۵۳]
تاراچند، «پیوندهای تمدن و فرهنگ هند و ایران»، ج۱، ص۵، سخن، دوره ۱۵، ش ۱ (آبان ۱۳۴۳).
[۵۴]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۳۷۲، تهران ۱۳۱۴ ش.
برخی نیز سکری را عسکری خوانده و روایت را به امام یازدهم علیه‌السلام رسانده اند. [۵۵]
مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج۱، ص۴۱۶، قم ۱۳۶۹ ش.
[۵۶]
مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج۱، ص۴۲۱، قم ۱۳۶۹ ش.
۱۱ - روایت شیخ صدوق از داستان بلوهربه موجب روایت صدوق (ابن بابویه)، پادشاهی عیاش و شهوت پرست در هندوستان فرمانروایی می‌کرد که همه فرزندان او دخت‌ر بودند. پس از سال‌ها صاحب پسری شد به نام یوذاسف که در حسن و جمال بی مانند بود، دانشمندی پیشگویی کرد که وی پیشوای اهل دین خواهد شد. اما پدرش که با دین باوران مخالف بود، کوشید تا وی سخنی از عبادت و دین و جهان دیگر نشنود و با بیماری و پیری و مرگ روبرو نشود تا به دین و دینداران نگرود. ازینرو شهری را از برای یوذاسف خالی کرد و او را با جمعی از خدمتگزاران در آن شهر جای داد. ولی او علی رغم خواست پدر، از حصاری که گردش کشیده بودند، بیرون آمد و از آمیختگی زندگی با رنج‌ها و ناپایداری آن آگاه شد. سرانجام پارسایی خردمند به نام بلوهر، او را به آیین خود جذب کرد و او پنهان از پدر و به راهنمایی و تعلیم فرشتگان، از تاج و تخت چشم پوشید و سفری دور و دراز در پیش گرفت تا به صحرایی رسید و چون میوه درخت عظیمی را چشید، از تمامی میوه ها شیرین‌تر یافت و درخت را نشانه‌ای از بشارت نبوت دانست. خداوند احوال عالم ارواح، عالم ابدان، قیامت و احوال امور آینده را بر او ظاهر گرداند. پس به دعوت و هدایت مردم پرداخت و به این منظور سفرهای بسیار کرد و در لحظات پایانی زندگی نیز یکی از شاگردان نزدیک خود به نام یابد را به دل نبستن به زندگی مادی و ملازمت حق برانگیخت. [۵۷]
ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۵۷۷ ـ ۶۳۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
۱۲ - داستان بلوهر کتابهای معاصران سده اخیراین مطالب، با اندک تفاوتی، با اتکا به منابع دست اول بودایی، در کتابهای معاصران سده اخیر یافت می‌شود. [۵۹]
جان بویر ناس، تاریخ جامع ادیان، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۱، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۶۰]
ع پاشائی، بودا، ج۱، ص۱۰۶ ـ ۱۱۰، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۱]
ع پاشائی، بودا، ج۱، ص۱۱۴ ـ ۱۱۵، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۲]
ع پاشائی، بودا، ج۱، ص۱۲۶ ـ ۱۲۹، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۳]
ع پاشائی، بودا، ج۱، ص۱۴۳، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۴]
ع پاشائی، بودا، ج۱، ص۲۰۰، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۵]
ع پاشائی، بودا، ج۱، ص۲۰۴، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶۶]
ع پاشائی، بودا، ج۱، ص۲۰۷، تهران ۱۳۶۸ ش.
در این داستان نیز مانند کلیله و دمنه در ضمن داستان اصلی حکایاتی فرعی بر وجه تمثیل ذکر شده است. [۶۷]
عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، ج۱، ص۱۳۹، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۳ - مقام نبوت بلوهراز بسیاری تعبیرات موجود در این روایت می‌توان دریافت که یوذاسف در نظر صدوق و همه کسانی که آن را پذیرفته و ترویج کرده اند، مقام نبوت داشته است. چنانکه مجلسی، ذیل روایتی که در آن امام علی علیه السّلام به «بوداسکفت» تشبیه شده، آورده است: و گفته‌اند که آن، نام شاهزاده‌ای است که بلوهر به سراغ وی آمد و پیامبر شد. اقبال لاهوری [۶۹]
جاوید اقبال، جاویدانِ اقبال زنده رود: زندگینامه علامه محمد اقبال، ج۳، ص۲۳۳، ترجمه و تحشیه شهیندخت کامران مقدم (صفیاری)، لاهور ۱۹۸۶.
نیز نبوت بودا را تصدیق کرده و محمدحسین آل کاشف الغطا [۷۰]
محمد حسین آل کاشف الغطا، المثل العلیا فی الاسلام، ج۱، ص۵۶، تهران ۱۴۰۳.
او را با عنوان «النبی الهندی» یاد کرده و برخی مانند فرید وجدی [۷۱]
محمد فرید وجدی، دائرة معارف القرن الرابع عشر العشرین، ج۲، ص۳۹۰، بیروت.
نبوت بودا را بعید ندانسته اند.
۱۴ - دلیل شیخ صدوق و مجلسی برای نقل داستان بلوهراما دلیل صدوق برای آوردن این داستان آن بوده که روشن شود غیبت و اختفا و استتار اهل ایمان در هنگام غلبه ستمگران و دشمنان دین، و انتظار فرج، تنها در اعتقادات شیعه وجود نداشته، بلکه در زندگی بسیاری از پیامبران و صالحان، از جمله عابدانی که در حوزه حکومت پدر یوداسف می‌زیستند، سابقه داشته است. مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) نیز این داستان را ستوده است. [۷۲]
بلوهر و بوذاسف، به روایت صدوق و مجلسی، ج۱، ص۹، چاپ ابوطالب میرعابدینی، تهران ۱۳۶۵ ش.
و البته نمی‌گوییم که این گزارش بلند براستی از زبان معصوم بازگو شده و «حدیث صحیح» است، اما بی گمان صدوق و مجلسی و دیگر عالمان متشرّع شیعی، محتویات آن را با آموزش‌ها و دستورهای دینی خود سازگار یافته و آن را ارج نهاده اند. [۷۳]
ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۳۸ـ۶۳۹، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
و ظاهراً برخی پیروان ادیان الهی این داستان را نمونه‌ای از معارضه با شرک نیز تلقی می‌کرده اند. روایت مفصل صدوق را مجلسی نیز به تمامی در بحارالانوار نقل کرده است و سیدمصطفی نقوی (متوفی ۱۳۲۳) و سیدهاشم میلانی (از معاصران) هم در دو ترجمه عین الحیاة مجلسی به عربی، تمام این داستان را از روی آن کتاب به عربی برگردانده اند. [۷۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۲۴۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۵ - داستان بلوهر در آثار دانشمندان اسماعیلیهسیدنا حسن بن نوح هندی بهروچی (متوفی ۹۷۳)، از دانشمندان اسماعیلیه در روزگار داعی حسن بن ادریس، در جلد سوم الازهار و مجمع الانوار الملقوطة من بساتین الاسرار تمثیل‌هایی را که در کتاب بلوهر و بوذاسف در باب چگونگی همدستی مردم برای دشمنی با اهل حق آمده، یاد کرده است. [۷۵]
اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص۷۷، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۷۶]
اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص۸۱، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
در فهرست کتابهای اسماعیلیان به اثری با نام قصّة الداعیین بلوهر و بوذاسف اشاره شده که در آن، این دو از مردمان روزگار حضرت عیسی علیه السّلام معرفی شده‌اند و بخش‌هایی دارد که در روایت صدوق نیست. [۷۷]
اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص۱۱ـ۱۵، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۶ - داستان بلوهر در سایر آثار علمای شیعهسیدمحمد عیناثی، از علمای سده یازدهم و نبیره شهید ثانی، نیز بخشی از کتاب خود (آداب النفس) را به سرگذشت بلوهر و بوذاسف و پاره‌ای حکمتهای مندرج در آن اختصاص داده است. [۷۸]
محمد بن محمد عیناثی، آداب النفس، ج۲، ص۱۹۸ـ۲۱۱، تهران ۱۳۸۰.
تهذیبُ قصّه بلوهرالحکیم مَعَ یوذاسف سیدمحسن امین عاملی (۱۲۸۴ـ۱۳۷۱) ظاهراً بر پایه روایت ابن بابویه فراهم آمده است. این داستان ضمن یکی از آثار وی، معادنُ الجواهر و نزهةُالخواطر فی علومِ الاوائِل والاواخر [۷۹]
سیدمحسن امین عاملی، معادن الجواهر و نزهة الخواطر، ج۲، ص۴۹۰ـ۵۲۷، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
در بیروت چاپ شده است.
۱۷ - ترجمه های فارسی داستان بلوهرظاهراً این داستان در دوره سامانیان (۲۶۱ـ۳۹۰) به فارسی ترجمه شده و نسخه هایی از آن در ماوراءالنهر وجود داشته است. [۸۰]
عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، ج۱، ص۱۴۲، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
به نوشته برخی منابع، ترجمه‌ای منظوم از این داستان به فارسی کهن فراهم آمده که به گمان محققان از رودکی است و قطعه‌ای از آن به خط مانوی، مشتمل بر ۲۷ بیت، در مجموعه‌ای خطی از نیمه اول سده چهارم/ نیمه اول سده دهم، در برلن موجود است و نام دو قهرمان داستان به صورت بیلوهر و بودیسف آمده [۸۱]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
و نشان دهنده تکامل این داستان در آسیای میانه و به یکی از زبانهای دوره میانه ایرانی است.
هنینگ این قطعه را در مونیخ (۱۹۵۷) به چاپ رساند [۸۲]
د. اردو، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
[۸۳]
مجتبی مینوی، «برزویه حکیم و رودکی شاعر و نشو و نمای زبان فارسی»، ج۱، ص۷۳۸ـ۷۳۹، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال ۷، ش ۴ (زمستان ۱۳۵۰).
الیشا بن شموئیل تحریر عبری ابراهام از این داستان را با عنوان شاهزاده و صوفی به فارسی برگرداند. [۸۴]
دایره المعارف ایرانیکا، sv "Barlaamذیل بِلَوْهَر و یوداسَف، و Iosaph" (J P Asmussen).
ابونصر بن ابی العلا بن گرشاسف نیز در دوره طغرل بن ارسلان سلجوقی (حک :۵۷۳ـ۵۹۰) این اثر را به فارسی ترجمه کرده است که نسخه خطی آن با تاریخ کتابت ۱۲۵۹در کتابخانه بنیاد خاورشناسی فرهنگستان تفلیس محفوظ است. [۸۵]
محمدتقی دانش پژوه، نسخه های خطی، ج۱، ص۲۳۸، دف‌تر هشتم، تهران ۱۳۵۸ ش.
ترجمه فارسی دیگری از این داستان در دوره مغول با نثری بسیار مصنوع و پر تکلّف صورت گرفت که در پایان سده هشتم، نظام تبریزی، مؤلّف ظفرنامه، آن را تهذیب و تلخیص کرد و تحریری نسبتاً ساده و شیوا از داستان را به سلطان احمد جلایری تقدیم داشت، نسخه های خطی متعددی از آن موجود است. مواد اصلی این روایت با روایت صدوق یکی است جز نام پدر بوذاسف که در آن، جنیش ضبط شده و قصه هایی افزون بر آن نیز دارد [۸۶]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۶۸، تهران، ج ۱، ۱۳۴۷ ش، ج ۴، ۱۳۶۳ ش.
[۸۷]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۷۸ـ۴۷۹، تهران، ج ۱، ۱۳۴۷ ش، ج ۴، ۱۳۶۳ ش.
[۸۸]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۱، ص۴۹۴ـ۴۹۵، ج ۳: از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۸۹]
بلوهر و بوذاسف، به روایت صدوق و مجلسی، ج۱، ص۹، چاپ ابوطالب میرعابدینی، تهران ۱۳۶۵ش.
[۹۰]
بلوهر و بوذاسف، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۴۱۸۷.
نسخه فارسی دیگری از این داستان موجود است که ترجمه آن را هم به نظام الدین پانی پتی، مترجم جوگ باشست، نسبت داده و گفته‌اند که آن را همراه ترجمه جوگ باشست به سلطان احمد اول، از سلاطین گجرات، تقدیم کرده است. [۹۱]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۳۷۲، تهران ۱۳۱۴ ش.
ممکن است این ترجمه همان تحریر نظام الدین تبریزی باشد که به سلطان احمد جلایری تقدیم شده است. نسخه فارسی دیگری با نثری ساده‌تر از تحریر نظام الدین تبریزی، از اواسط دوره صفوی بر پایه روایت صدوق وجود دارد که سروده های فارسی از جمله اشعار صائب (متوفی ۱۰۸۱ یا ۱۰۸۶) در آن آمده است. [۹۲]
دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، ج۱۳، ص۳۲۷۴، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانه اهدائی سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش، ج ۱۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
محمدمسیح حسینی، از علمای شیعی سده یازدهم، نیز روایت صدوق را ترجمه و شرح کرده و به شاه سلیمان صفوی (حک: ۱۰۷۷ـ ۱۱۰۵) تقدیم کرده است. [۹۳]
کتابخانه ملی ایران، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، ج۶، ص۷۳۸ـ۷۳۹، ج ۶، گردآوری عبدالله انوار، تهران ۱۳۵۴ ش.
مجلسی نیز روایت صدوق را در عین الحیاه خود به فارسی ساده و روانی ترجمه کرده و به جای آن‌که مانند صدوق از این داستان در یک مبحث کلامی و اعتقادی استفاده کند، به پندهای اخلاقی آن توجه کرده و آن را مشتمل بر حکم شریفه انبیا علیهم‌السلام و مواعظ لطیفه حکما دانسته است. [۹۴]
بلوهر و بوذاسف، به روایت صدوق و مجلسی، ج۱، ص۹، چاپ ابوطالب میرعابدینی، تهران ۱۳۶۵ ش.
این ترجمه بار‌ها در ضمن عین الحیاة یا به صورت رساله جداگانه رونویسی یا چاپ و منتشر شده و سیدقریش حسینی از علمای شیعی سده سیزدهم نیز در کتاب حیات الابرار خود آن را آورده است. [۹۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۲۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۹۱، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
میرزاشکرالله مشکاة الحکما، از فضلای سده های سیزدهم و چهاردهم، هم ترجمه‌ای از داستان بوذاسف و بلوهر را تدوین کرد که در ۱۳۲۱ به طبع رسید. [۹۷]
خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۷۹۲، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
سیدعلیرضا ریحان یزدی (متوفی ۱۳۶۳ ش) ترجمه‌ای از روایت ابن بابویه به فارسی سره به قلم آورده که بار‌ها چاپ شده است. از ترجمه های فارسی و منظوم این روایت می‌توان از این‌ها نام برد: کلید بهشت میرزامحمدحسین تبریزی متخلص به «نجات» در ۱۳۱۰، ظاهراً برپایه روایت صدوق، [۹۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، ص۱۱۷۱، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
مدرسه الحکمة ضیاءالدین محمدحسین آیتی خراسانی قائنی، از علمای سده چهاردهم که در ۱۳۷۷ به تصحیح محمدابراهیم آیتی به چاپ رسیده است [۱۰۰]
محمد حسین آیتی، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، ج۱، ص۳۷۴ـ ۳۷۵، مشهد ۱۳۷۱ ش.
و منطق عارفان سیدعلینقی امین، از علمای معاصر، در قالب مثنوی چاپ قم ۱۳۷۵ ش. بسیاری دیگر از علمای شیعه نیز که اکمال الدین صدوق را ترجمه کرده‌اند ـ مانند سیدعلی امامی حسینی اصفهانی (سده دوازدهم)، سیدشمس آبادی اصفهانی (سده سیزدهم و چهاردهم) و شیخ محمدباقر کمره‌ای (متوفی ۱۳۷۵ ش) ـ و نیز کسانی که مجلد هفدهم بحارالانوار را ترجمه کرده‌اند ـ مانند محمدمهدی خوانساری (سده سیزدهم) و شیخ محمدتقی اصفهانی معروف به آقا نجفی (متوفی ۱۳۳۲) و شیخ عباس خوانساری (سده چهاردهم) و میرزامحمد اخباری (سده سیزدهم) ـ همگی این داستان را از روی روایت صدوق به صورت کامل ترجمه کرده اند. [۱۰۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۲۶، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۸۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۲۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۳۸۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۲۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۹۱، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۷]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۲، ص۱۵۶۹، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ ش.
[۱۰۸]
کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، ج۱۴، ص۲۳۰ـ۲۳۱، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
۱۸ - ترجمه داستان بلوهر و بوذاسف به اردوبرخی از فضلا و علمای شبه قاره، عین الحیاة مجلسی را که داستان بلوهر و یوذاسف بخشی از آن است به اردو ترجمه کرده اند، از جمله ترجمه‌ای به نام چشمه نجات [۱۰۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۳۰۷، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و ترجمه های مولانا محمدباقر (متوفی ۱۳۳۳) [۱۱۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۲۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱۱]
حسین عارف نقوی، تذکره علمای امامیه پاکستان، ج۱، ص۲۹۳، اسلام آباد ۱۳۶۳ش.
و مولاناسیدعلی حسن اخ‌تر امروهی (متوفی ۱۳۶۸ ش) با عنوان روح الحیاة. [۱۱۲]
حسین عارف نقوی، فهرست آثار چاپی شیعه در شبه قاره، بخش ۱، ص ۱۱۶، بخش ۱: تفاسیر و علوم قرآنی، حدیث و عقاید (اردو)، اسلام آباد ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
همچنین سیدعبدالغنی استهانوی داستان بلوهر و بوذاسف را به اردو ترجمه کرده است. [۱۱۳]
عبدالحی حسنی، الثقافة الاسلامیة فی الهند، ج۱، ص۳۴۱، چاپ ابوالحسن علی حسنی ندوی، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حاج غلامعلی بهاونگری از فضلای شیعی هند در سده چهاردهم نیز آن را ظاهراً بر پایه روایت صدوق به گجراتی ترجمه کرده است. [۱۱۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۱۴۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
فرقه قادیانیّه در هند، حضرت مسیح را با یوذاسف یکی می‌دانند و افسانه هایی به یوذاسف احمدیه نسبت می‌دهند که در واقع گزیده هایی از کتاب بلوهر و یوذاسف است و در آن‌ها کشمیر را جایگزین کوسینارا کرده‌اند که بر طبق روایات، محل درگذشت بودا بوده است [۱۱۵]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
[۱۱۶]
د. اردو، ذیل بِلَوْهَر و یوداسَف
.
۱۹ - تمثیلهای داستان بلوهر و بوذاسف در آثار علما و عرفاافزون بر کسانی که تمامی داستان بلوهر و یوداسف را ترجمه یا تحریر یا نقل کرده اند، بسیاری از عالمان و عارفان نیز تمثیلهای مندرج در آن را در آثار خود آورده اند [۱۱۷]
جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کتاب مثنوی، ج۱، ص۴۴۸، ۱۳۷۴.
[۱۱۸]
ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۵۹۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
[۱۱۹]
ابن خاتون، شرح کتاب اربعین، ج۱، ص۲۷۷، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۵، چاپ افست.
[۱۲۰]
محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۶، ص۱۷ـ ۱۸، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۲۱]
محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الحقایق فی محاسن الاخلاق، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، بیروت ۱۳۹۹.
[۱۲۲]
محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، با ترجمه و شرح محمد باقر ساعدی خراسانی، ج۱، ص۲۳۷ـ ۲۳۸، (تهران).
[۱۲۳]
نعمت الله بن عبدالله جزایری، الانوار النعمانیة، ج۳، ص۱۰۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۲۴]
احمد بن مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۲، ص۴۰ـ۴۱، تهران.
[۱۲۵]
احمد بن مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۲۴۵، تهران.
[۱۲۶]
عبدالله شبّر، الاخلاق، ج۱، ص۱۸۴ـ ۱۸۵، قم ۱۴۰۸.
[۱۲۷]
عباس قمی، سفینة البحار و مدینة الحکم و الا´ثار، ج۲، ص۳۲۳، بیروت.
۲۰ - داستان زندگی یوداسف سرمشق برخی از بزرگزادگانداستان زندگی یوداسف در ایران و سپس در جهان اسلام، سرمشق بعضی از بزرگزادگان شد، از جمله ولیعهد یکی از شاهان اشکانی و افرادی از شاهزادگان و ناموران این خاندان، بوداصفت، مناصب دنیوی و وابستگیهای مادی را ر‌ها کردند و سالهای طولانی به زهد و ریاضت و عبادت و سفر در طلب حقیقت پرداختند و در نشر و ترویج آیین بودایی در چین و دیگر جا‌ها و تعلیم و ترجمه متون آن، از جمله به زبان چینی، اهتمام نمودند. [۱۲۸]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۴ـ۶، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۱۲۹]
اوستا، یشت ها، ج۲، ص۳۰ـ ۳۴، گزارش پورداود، تهران ۱۳۴۷ ش.
۲۱ - تشابه زندگینامه داستانی ابراهیم ادهم با داستان زندگی بودازندگینامه داستانی ابراهیم ادهم نیز که زادگاه وی، بلخ، [۱۳۰]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۱، ص۱۵۰، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
از مهمترین پایگاههای بوداییگری در سده های نخستین هجری بود، چندان همانندی به داستان زندگی بودا دارد که به نظر می‌رسد از روی آن نوشته شده است. [۱۳۱]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۴ـ۶، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۱۳۲]
محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۲۷، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۴۶ ش.
[۱۳۳]
احمد بن عبدالله ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۷، ص۳۶۸ـ۳۶۹، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۱۳۴]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۴، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۲۲ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمد حسین آل کاشف الغطا، المثل العلیا فی الاسلام، تهران ۱۴۰۳. (۳) محمد حسین آیتی، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد ۱۳۷۱ ش. (۴) ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش. (۵) ابن بابویه، ترجمه محمد باقر کمره‌ای، تهران ۱۳۹۶. (۶) ابن خاتون، شرح کتاب اربعین، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۵، چاپ افست. (۷) ابن ندیم، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش. (۸) احمد بن عبدالله ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۹) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، قم ۱۴۰۵. (۱۰) اردو دائرة معارف اسلامیّه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ۱۹۸۹، ذیل «بلوهر و یوداسف» (از دم لنگ). (۱۱) جاوید اقبال، جاویدانِ اقبال زنده رود: زندگینامه علامه محمد اقبال، ترجمه و تحشیه شهیندخت کامران مقدم (صفیاری)، لاهور ۱۹۸۶. (۱۲) علینقی امین، منطق عارفان، قم ۱۳۷۵ ش. (۱۳) محسن امین، معادن الجواهر و نزهة الخواطر، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. (۱۴) اوستا، یشت ها، گزارش پورداود، تهران ۱۳۴۷ ش. (۱۵) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج ۳: از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۵۷ ش. (۱۶) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹. (۱۷) بلوهر و بوذاسف، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۴۱۸۷. (۱۸) بلوهر و بوذاسف، به روایت صدوق و مجلسی، چاپ ابوطالب میرعابدینی، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۹) ع پاشائی، بودا، تهران ۱۳۶۸ ش. (۲۰) تاراچند، «پیوندهای تمدن و فرهنگ هند و ایران»، سخن، دوره ۱۵، ش ۱ (آبان ۱۳۴۳). (۲۱) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش. (۲۲) نعمت الله بن عبدالله جزایری، الانوار النعمانیة، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۲۳) عبدالحی حسنی، الثقافة الاسلامیة فی الهند، چاپ ابوالحسن علی حسنی ندوی، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۴) مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، قم ۱۳۶۹ ش. (۲۵) محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲. (۲۶) محمدتقی دانش پژوه، نسخه های خطی، دف‌تر هشتم، تهران ۱۳۵۸ ش. (۲۷) دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانه اهدائی سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، بخش ۲، تهران ۱۳۳۲ ش، ج ۱۳، تهران ۱۳۴۰ ش. (۲۸) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ ش ـ، ذیل «ا بن مقفع II: عقاید و آثار» (از عباس زریاب). (۲۹) علیرضا ریحان، بلوهر، یزد ۱۳۲۰ ش. (۳۰) عبدالحسین زرین کوب، جستجو در تصوف ایران، تهران ۱۳۵۷ ش. (۳۱) عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، تهران ۱۳۴۸ ش. (۳۲) عبدالحسین زرین کوب، نه شرقی، نه غربی ـ انسانی، تهران ۱۳۵۳ ش. (۳۳) عبدالله شبّر، الاخلاق، قم ۱۴۰۸. (۳۴) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ج ۱، ۱۳۴۷ ش، ج ۴، ۱۳۶۳ ش. (۳۵) حسین عارف نقوی، تذکره علمای امامیه پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۳ ش. (۳۶) حسین عارف نقوی، فهرست آثار چاپی شیعه در شبه قاره، بخش ۱: تفاسیر و علوم قرآنی، حدیث و عقاید (اردو)، اسلام آباد ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۳۷) محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۴۶ ش. (۳۸) محمد بن محمد عیناثی، آداب النفس، تهران ۱۳۸۰. (۳۹) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴۰) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الحقایق فی محاسن الاخلاق، بیروت ۱۳۹۹. (۴۱) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، با ترجمه و شرح محمد باقر ساعدی خراسانی، (تهران). (۴۲) عباس قمی، سفینة البحار و مدینة الحکم و الا´ثار، بیروت. (۴۳) کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش. (۴۴) کتابخانه ملی ایران، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، ج ۶، گردآوری عبدالله انوار، تهران ۱۳۵۴ ش. (۴۵) اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش. (۴۶) محمد باقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴۷) محمد جعفر محجوب، درباره کلیله و دمنه: تاریخچه، ترجمه ها، و دو باب ترجمه نشده از کلیله و دمنه، تهران ۱۳۴۹ ش. (۴۸) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش. (۴۹) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ ش. (۵۰) جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کتاب مثنوی، ۱۳۷۴. (۵۱) مجتبی مینوی، «برزویه حکیم و رودکی شاعر و نشو و نمای زبان فارسی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال ۷، ش ۴ (زمستان ۱۳۵۰). (۵۲) مجتبی مینوی، پانزده گفتار درباره چند تن از رجال ادب اروپا: از اومیروس تا برناردشا، تهران ۱۳۶۷ ش. (۵۳) جان بویر ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۷۰ ش. (۵۴) احمد بن مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، تهران. (۵۵) مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. (۵۶) محمد فرید وجدی، دائرة معارف القرن الرابع عشر العشرین، بیروت. (۵۷) EI، sv "Bilawhar WA-یو | دا | SAF" (توسط D M لنگ). (۵۸) دایره المعارف ایرانیکا، sv "Barlaam و Iosaph" (J P Asmussen). (۵۹) I، و sv "Berle'am ایل یوداسف" (محمد فواد Koprulu). ۲۳ - پانویس
۲۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلوهر و بوذاسف»، شماره۱۷۶۵. رده‌های این صفحه : ادیان و مذاهب | بودا
|