بلنجربَلَنْجَر، شهری که بنابر گزارش‌های تاریخی در ماوراء قفقاز و سرزمین خزر قرار داشته است. ۱ - محل بلنجردر متون اسلامی نام این شهر به همین صورت نوشته شده، ولی در بعضی مآخذ به صورت بِلِنْجِر و بَلِنْجِر نیز آمده است. [۱]
M. I.، Istoriya Khazar، Leningrad، ۱۹۶۹، ص۱۱۶.
[۲]
BSE ۳.
بارتولد بلنجر را با وراچان، شهر قدیم خزر یکی دانسته است. [۳]
Barthold، WW، ج۲، ص۶۷۴، Sochineniya، Moscow، ۱۹۶۳.
درباره محل این شهر نیز گمان‌هایی وجود دارد و برخی آن را در شمال داغستان و کنار بستر رود سولاک دانسته‌اند. بعضی نیز گمان دارند که بلنجر نزدیک سرچشمه رود سولاک واقع بوده است. بارتولد با استناد به نظر مارکوارت بلنجر را آخرین و جنوبی‌ترین شهر در سرزمین خزران دانسته است. [۴]
Barthold، WW، ج۲، ص۶۷۴، Sochineniya، Moscow، ۱۹۶۳.
برخی مآخذ محل بلنجر را در سرزمین خزر، «دربند خزران» نامیده‌اند. [۵]
حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۷۲۹.
[۷]
ابوالفدا، تقویم‌البلدان، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
گروهی محل این شهر را نزدیک اندری - ژدره دانسته‌اند که نام کنونی آن آندره‌یوو است. [۸]
BSE ۳.
ولی آرتامونف مؤلف «تاریخ خزر» محل بلنجر را شهر کنونی بویناکْس نوشته است. [۹]
M. I.، Istoriya Khazar، Leningrad، ۱۹۶۹، ص ۳۹۲.
طبری به قومی با نام بلنجر اشاره کرده است. و سمعانی این سرزمین را به بلنجر بن یافث، و مردم بلنجر را بدان سرزمین منتسب دانسته است. [۱۲]
ابوالفدا، تقویم‌البلدان، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
برخی مآخذ افزون بر بلنجر، چند شهر دیگر، از جمله سمندر (البیضاء) و اتل را هم در سرزمین خزران یاد کرده‌اند [۱۴]
دمشقی، محمد، نخبه الدهر، ج۱، ص۳۴۶، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
گفته شده که بلنجر در غرب سمندر واقع بوده، و در آغاز تختگاه خزران محسوب می‌شده است. [۱۵]
Barthold، WW، ج۲، ص۶۷۶-۶۷۴.، Sochineniya، Moscow، ۱۹۶۳.
مسعودی که در نیمه سده ۴ق/۱۰م می‌زیسته، از اتل به عنوان تختگاه خزران یاد کرده است. وی می‌نویسد پیش از آن بلنجر تختگاه خزران بود. ۲ - بلنجر در تصرف سپاهیان ایرانشهر بلنجر در دوران پادشاهی خسرو انوشیروان (۵۳۱ -۵۷۹م) به تصرف سپاهیان ایران درآمد. در ۲۲ق/۶۴۳م عبدالرحمان بن ربیعه به جنگ خزران سوی‌ِ بلنجر رفت. وی پس از چند پیکار به قتل رسید و عرب‌ها ناگزیر تا دربند عقب نشستند. این واقعه در دوران خلافت عثمان روی داد. سلمان بن ربیعه باهلی نیز در عهد عثمان عازم پیکار با خزران و گشودن شهر بلنجر شد. وی تا حوالی بلنجر رسید، ولی نتوانست به درون شهر رخنه کند و در نهایت کشته شد. [۲۱]
ابو عبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۳ - بلنجر در زمان یزید بن عبدالملکدر ۱۰۴ق/۷۲۲م جراح بن عبدالله حَکَمی که از سوی یزید بن عبدالملک، خلیفه اموی (۱۰۱- ۱۰۵ق/۷۱۹-۷۲۳م) به امارت ارمنستان و آذربایجان منصوب شده بود، عازم فتح بلنجر شد. او پس از پیکاری سهمگین بلنجر را گشود و خزران را به هزیمت واداشت و گروه بسیاری، از جمله زنان و کودکان را در آب غرق کرد و اسیر بسیار گرفت. وی قلعه‌های مجاور بلنجر را نیز فتح کرد و مراتب پیروزی خود را به یزید بن عبدالملک نوشت. [۲۵]
Istoriya Dagestana، Moscow، ج۱، ص۱۵۱.، ۱۹۶۷.
جراح بن عبدالله این ناحیه را به صورت بخشی از اران، به ویژه سرزمین کبلک (قَبَلَه) درآورد. [۲۶]
Buniyatov، Z، ج۱، ص۱۰۹.، Azerbaidzhan v VII-IX vv، Baku، ۱۹۶۵.
بسیاری از اهالی بلنجر و دژهای اطراف آن به سرزمین‌های شمال مهاجرت کردند. پس از آن، شهر سمندر که در ۳۹۴/۵ کیلومتری بلنجر واقع شده بود، به تختگاه خزران بدل گشت. [۲۷]
کستلر، آ، خزران، ج۱، ص۶۲، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۲۸]
M. I.، Istoriya Khazar، Leningrad، ۱۹۶۹، ص۱۷۸.
۴ - سرانجام قوم بلنجردر ۱۱۲ق/۷۳۰م جنگ میان خزران و متحدانشان با سپاه اسلام به شکست مسلمانان انجامید؛ طبری از قول محمد بن عمر نوشته است که «ترکان جراح بن عبدالله را در بلنجر کشتند» [۳۰]
رضا، عنایت‌الله، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ج۱، ص۴۱۳، تهران، ۱۳۸۰ش.
در ۱۱۴ق مسلمة بن عبدالملک پس از هزیمت دادن خاقان خزر، از دربند بازگشت، ولی چندی بعد بار دیگر متوجه استحکامات شمال قفقاز شد و مردم بلنجر شهر خود را ترک گفتند. [۳۱]
رضا، عنایت‌الله، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ج۱، ص۴۱۶، تهران، ۱۳۸۰ش.
پس از سقوط بلنجر و انتقال تختگاه خزران به سمندر، از بلنجر کمتر یاد شده است. به گفته کستلر [۳۲]
کستلر، آ، خزران، ج۱، ص۲۸، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، ۱۳۶۱ش.
شاید قوم بلنجر در میان خزران مستحیل و جذب آنان شده باشند.۵ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل. (۲) ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. (۳) ابو عبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۴) ابوالفدا، تقویم‌البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م. (۵) حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۲ش. (۶) خلیفه بن‌خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۷) دمشقی، محمد، نخبه الدهر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۸) رضا، عنایت‌الله، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، تهران، ۱۳۸۰ش. (۹) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م. (۱۰) طبری، تاریخ. (۱۱) قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشی، به کوشش محمدحسین شمس‌الدین، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۱۲) کستلر، آ، خزران، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، ۱۳۶۱ش. (۱۳) مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م. (۱۴) یاقوت، بلدان. (۱۵) یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م. (۱۶)، M I، Istoriya Khazar، Leningrad، ۱۹۶۹. (۱۷) Barthold، WW، Sochineniya، Moscow، ۱۹۶۳. (۱۸) BSE ۳. (۱۹) Buniyatov، Z، Azerbaidzhan v VII-IX vv، Baku، ۱۹۶۵. (۲۰) Istoriya Dagestana، Moscow، ۱۹۶۷. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بلنجر»، شماره۵۰۵۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|