بطلیوسبَطَلْیوس، نام معرب شهر و ایالت باذاخُث در کرانة رود گواذیانا در غرب اسپانیا می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیایالت باذاخث بطلیوس با وسعتی بیش از ۶۵۷`۲۱ کم بزرگ‌ترین ایالت اسپانیا به شمار می‌رود. شهر باذاخث مرکز این ایالت در ۶ و ۵۸ طول غربی و ۳۸ و ۵۳ عرض شمالی در نزدیکی مرز پرتغال قرار دارد. [۳]
محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، ج۱، ص۸۰، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م.
[۴]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۳۷، اسکندریه، ۹۸۹م.
[۵]
Britannica, micropaedia, ۱۹۷۸، ج۱، ص۷۱۹.
بطلیوس به سبب قرار گرفتن در دشت مثلث شکل حاصل‌خیز به مرکز مستعدی برای پرورش دام مبدل شده است. گندم و انگور مهم‌ترین محصولات کشاورزی آن است. جنگل‌های انبوه بلوط و گردو گرداگرد آن را پوشانده است. معادن غنی سنگ آهن به وفور در آنجا یافت می‌شود. افزون بر رود گواذیانا، رودهای دویره و تاجه آب آشامیدنی اهالی را تأمین می‌کنند. [۶]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۵۱، اسکندریه، ۹۸۹م.
[۷]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۳، اسکندریه، ۹۸۹م.
[۸]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۴، اسکندریه، ۹۸۹م.
[۹]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۷۷، اسکندریه، ۹۸۹م.
[۱۰]
حسین مونس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیین فی الاندلس، ج۱، ص۵۱۳، قاهره، ۹۸۶م.
[۱۱]
مونتگمری وات، اسپانیای اسلامی، ج۱، ص۲۱۲، ترجمة محمدعلی طالقانی، تهران، ۳۵۹ش.
۲ - پیشینه تاریخیمورخان اسپانیایی بنای بطلیوس را به دوره روم باستان نسبت داده‌اند. [۱۲]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۴۱، اسکندریه، ۹۸۹م.
در ۲۶۱ق/۸۷۵م امیر محمد فرمانروای اموی اندلس پس از سرکوب شورش عبدالرحمان بن مروان جِلّیقی که به همراهی سایر مخالفان دولت اموی در مناطق اطراف قرطبه به قتل و غارت دست زده بودند، آنان را به بطلیوس راند. [۱۳]
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج۲، ص۱۰۴- ۱۰۵، ج، به کوشش دوزی، لیدن، ۸۴۹م، ج، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، دارالثقافه.
[۱۴]
حیان ابن حیان، المقتبس، ج۱، ص۳۴۵، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۹۷۳م.
[۱۵]
حیان ابن حیان، المقتبس، ج۱، ص۳۵۵، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۹۷۳م.
بطلیوس درآن زمان روستایی گمنام و خالی از سکنه بود و از توابع مارده به شمار می‌رفت. [۱۷]
عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، ج۱، ص۹۰۶-۹۰۷، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
[۱۸]
محمد ابن عبدالمنعم حمیری، صفة جزیرة الاندلس، ج۱، ص۴۶، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۳۷م.
که پس از پیروزی مسلمانان، گروهی از قبایل عرب در آنجا سکنی یافته بودند. [۲۰]
ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۱۳۲، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
۳ - حکومت ابن مروانابن مروان پس از استقرار در عمران و آبادانی بطلیوس کوشید. از آنجا که این منطقه به سبب برخورداری از موقعیت ممتاز و استراتژیک پیوسته مطامع مسیحیان را بر می‌انگیخت، [۲۱]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵، اسکندریه، ۹۸۹م.
ابن مروان با پادشاه لئون به طرح دوستی پرداخت، تا ضمن در امان ماندن از تعرض مسیحیان، در سایه حمایت آنان با دولت مرکزی درآویزد. در نتیجه او توانست در ۲۶۲ق/۸۷۶م شکست سختی به نیروهای دولت مرکزی قرطبه وارد سازد. ابن‌مروان پس از این پیروزی دامنه تجاوزات خود را وسعت بخشید و به تثبیت پایه‌های قدرت خود پرداخت. البته در این راه با فراز و نشیب‌هایی چند مواجه بود. [۲۲]
حیان ابن حیان، المقتبس، ج۱، ص۳۶۰، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۹۷۳م.
[۲۳]
محمد ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ج۱، ص۱۰۱-۱۰۲، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/ بیروت، ۴۰۲ق/۹۸۲م.
[۲۴]
ابراهیم بیضون، الدولة العربیة فی اسبانیة، بیروت، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
[۲۵]
محمد عبدالله عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۲، قاهره، ۹۶۰م.
حمله‌های مکرر سپاهیان امیرمحمد که طی سال‌های ۸۸۵ و ۸۸۶م برای فرونشاندن آتش فتنه بر بطلیوس صورت گرفت، کارساز نشد. چون امیر در کار ابن مروان فرو ماند، سرانجام به خواسته وی مبنی بر استقلال در بطلیوس تن داد. [۲۷]
محمد عبدالله عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۰۲، قاهره، ۹۶۰م.
[۲۸]
Dozy, R, Spanish Islam, trFGStokes, London, ۱۹۱۳، ج۱، ص۳۹۶.
ابن مروان با مالی که از حکومت مرکزی دریافت کرده بود، بر استحکام برج و باروها و شمار دژهای آنجا افزود و مسجد جامع، صومعه، حمام و مساجدی چند بنا کرد. [۲۹]
عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، ج۲، ص۹۰۷، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م.
[۳۰]
محمد ابن عبدالمنعم حمیری، صفة جزیرة الاندلس، ج۱، ص۴۶، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۳۷م.
[۳۱]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۲۸۴- ۲۸۵، اسکندریه، ۹۸۹م.
۴ - حکومت فرزندان ابن مروانپس از ابن مروان، فرزندانش به قدرت رسیدند. آنان نه تنها به حکومت مرکزی قرطبه وقعی ننهادند، بلکه پیوسته با حکمرانان محلی نیز در پیکار بودند. سرانجام در ۳۱۸ق/۹۳۰م عبدالرحمان سوم الناصر پس از محاصره‌ای طولانی و نبردی خونین آنجا را از فرزندان ابن مروان جلیقی بازستاند و بدین‌سان، سیطره پنجاه‌و اندی ساله بنی‌مروان بر بطلیوس پایان یافت. از آن پس کارگزارانی از سوی دولت اموی در آنجا گمارده می‌شدند. [۳۲]
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج۲، ص۲۱۶-۲۱۷، ج، به کوشش دوزی، لیدن، ۸۴۹م، ج، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، دارالثقافه.
[۳۳]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶، اسکندریه، ۹۸۹م.
[۳۴]
سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، ج۱، ص۳۳۶-۳۳۷، اسکندریه، ۹۸۹م.
[۳۵]
محمد عبدالله عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۳۵، قاهره، ۹۶۰م.
[۳۶]
L E vi،Proven ۵ al, E, Histoire de l'Espagne musulmane, Paris, ۱۹۵۰، ج۲، ص۲۴-۲۵.
۵ - افول دولت امویهمزمان با افول دولت اموی، شاپور فارسی زمام امور را در بطلیوس به دست گرفت. پس از وفات وی در ۴۱۳ق/۱۰۲۲م عبدالله بن افطس، وزیر زیرک و دوراندیش او بر مسند قدرت نشست. شورش پسران شاپور در اشبونه و دست‌اندازی‌های پی در پی بنی عَبّاد، فرمانروایان اشبیلیه مهم‌ترین مشکلات حکومت او بود. پس از مرگ ابن افطس در ۴۳۷ق/۱۰۴۵م نوبت به فرزندش المظفر محمد بن عبدالله رسید. او در تثبیت پایه‌های قدرت خود و دفاع از مرزها شیوه پدر را در پیش گرفت و بارها با عبادیان درآویخت. کشمکش‌های متوالی میان المظفر و المعتضد ابن عباد سرانجام با وساطت ابن جهور در ۴۴۳ق/۱۰۵۱م خاتمه یافت. المظفر هنوز از جنگ‌های محلی نیاسوده بود که مسیحیان از غرب و شرق بر او تاختند. پادشاه نیرومند قشتاله از ۴۴۹ق/۱۰۵۷م به بعد بارها بطلیوس را عرصه تاخت و تاز خود قرار داد و سرانجام، المظفر را به پرداخت خراج ملزم گردانید. [۳۷]
ابن خلدون، العبر، ج۴، ص۲۰۱، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۴۰۱ق/۹۸۱م.
[۳۸]
ابن خلدون، العبر، ج۴، ص۲۰۳، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۴۰۱ق/۹۸۱م.
[۳۹]
ابن خلدون، العبر، ج۴، ص۲۰۵، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۴۰۱ق/۹۸۱م.
[۴۰]
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج۳، ص۲۱۱-۲۱۳، ج، به کوشش دوزی، لیدن، ۸۴۹م، ج، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، دارالثقافه.
[۴۱]
احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج۳، ص۲۳۴، ج، به کوشش دوزی، لیدن، ۸۴۹م، ج، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، دارالثقافه.
[۴۲]
محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، ج۱، ص۸۰، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م.
[۴۳]
Chejne, A, Muslim Spain its History and Culture,ج۱، ص۵۳ Minneapolis
۶ - پایان حکومت افطسیانبا مرگ پادشاه قشتاله در ۴۵۷ق/۱۰۶۵م و کشمکشی که میان فرزندان او بر سر قدرت درگرفت، بطلیوس تا مدت‌ها از آسیب مسیحیان در امان ماند. چون المظفر درگذشت، فرزندانش المنصور یحیی و المتوکل عمر به ترتیب در ۴۶۱ و ۴۶۴ق امارت یافتند. بطلیوس در دوره زمامداری المتوکل با صلح و امنیت دم‌ساز شد و توسعة فراوان یافت و دربار این امیر فرهیخته، کانون علم و ادب به شمار می‌رفت. [۴۴]
محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، ج۱، ص۸۶ - ۸۸، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م.
آن‌گاه که زمامداران بطلیوس و اشبیلیه از دفع حملات مجدد مسیحیان فروماندند، از یوسف‌بن‌تاشِفین امیر مرابطون یاری خواستند. سپاهیان یوسف به اندلس درآمدند و در ۱۲ رجب ۴۷۹ق/۲۳ اکتبر ۱۰۸۶م در نبردی سهمگین مسیحیان را تارومار ساختند. امیر مرابطی در مدت کوتاهی سراسر اندلس را درنوردید و زمامداران محلی را به تسلیم واداشت. او در ۴۸۷ق/۱۰۹۴م بطلیوس را فتح کرد و به حکومت ۷۵ ساله افطسیان بر آنجا پایان داد. [۴۵]
محمد ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۱، ص۴۶۰، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۳۷۵ق/۹۵۵م.
[۴۶]
الحلل الموشیة، به کوشش سهیل زکار و عبدالقادر زمامه، ج۱، ص۵۳ - ۵۸، فاس، ۳۹۹ق/۹۷۹م.
[۴۷]
عبدالله زیری، مذکرات، ج۱، ص۱۷۴، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۵۵م.
[۴۸]
محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، ج۱، ص۳۵۴-۳۵۶، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م.
۷ - حکومت موحدونآنگاه که موحدون بر سپاه مرابطون در اندلس سیطره یافتند، ابن وزیر، والی بطلیوس در ۵۴۱ق/۱۱۴۶م شهر را به فاتحان موحدی وانهاد. موحدون بارها تجاوز پادشاه پرتغال را به این منطقه دفع کردند، تا آنکه در ۵۶۴ق/ ۱۱۶۹م مسیحیان به فرماندهی مردی حادثه‌جو به نام جرالدو از شمال شرقی و غرب بر بطلیوس تاختند. پادشاه لئون که به بطلیوس چشم طمع دوخته بود، به یاری موحدان شتافت و جرالدو را منهزم ساخت. نیروهای تازه نفس موحدی در اوایل سال ۵۶۶ق/ ۱۱۷۱م به بطلیوس درآمدند. در همان حال پادشاه لئون از بیم آنکه شهر به دست پرتغالی‌ها افتد، در حمله به آنجا پیشگام شد؛ اما در نهایت، پیروزی از آن سپاه اسلام بود. [۴۹]
ابن خلدون، العبر، ج۶، ص۳۱۲، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۴۰۱ق/۹۸۱م.
[۵۰]
محمد عبدالله عنان، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۲۷- ۳۲۸، قاهره، ۳۸۳ق/۹۶۴م.
[۵۱]
محمد عبدالله عنان، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۵-۳۷، قاهره، ۳۸۳ق/۹۶۴م.
[۵۲]
محمد عبدالله عنان، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۱، ص۴۳-۴۶، قاهره، ۳۸۳ق/۹۶۴م.
[۵۳]
Chejne, A, Muslim Spain its History and Culture, Minneapolis، ج۱، ص۸۵.
بطلیوس از آن پس در سایة دولت موحدون آرامش یافت. تا آنکه پس از ۶۲۶ق/۱۲۲۹م با شورش محمد بن یوسف بن هود در اشبیلیه و عنایت موحدون به فرونشاندن آتش فتنه، و در نتیجه غفلت از مناطق غربی اندلس، پادشاه لئون با استفاده از این فرصت، به بطلیوس لشکر کشید. سرانجام در تابستان ۶۲۷ق/۱۲۳۰م بطلیوس از دست مسلمانان خارج شد و به تصرف مسیحیان درآمد. [۵۴]
محمد عبدالله عنان، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۲، ص۳۹۹-۴۰۰، قاهره، ۳۸۳ق/۹۶۴م.
[۵۵]
محمد عبدالله عنان، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۲، ص۵۹۶-۵۹۷، قاهره، ۳۸۳ق/۹۶۴م.
امروزه برخی از آثار تمدن اسلامی، از جمله بقایای دژهای سده ۳ق/۹م در آنجا به چشم می‌خورد. [۵۶]
Britannica, micropaedia, ۱۹۷۸، ج۱، ص۷۱۹.
[۵۷]
محمد عبدالله عنان، نهایة الاندلس، ج۱، ص۵۱۷، قاهره، ۳۸۶ق/۹۶۶م.
بطلیوس در دوره تمدن اسلامی اندیشمندان و فرهیختگان بی‌شماری را در دامن خود پروراند و محدثان، نحویان، شاعران، نویسندگان و فقیهان ناموری از آنجا برخاستند. [۵۸]
خلف ابن بشکوال، الصله، ج۲، ص۶۳۹، قاهره، ۹۶۶م.
[۵۹]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۹-۲۶۰، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۳۸۳ق/۹۶۳م.
۸ - فهرست منابع(۱) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) خلف ابن بشکوال، الصله، قاهره، ۹۶۶م. (۳) ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م. (۴) حیان ابن حیان، المقتبس، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۹۷۳م. (۵) محمد ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۳۷۵ق/۹۵۵م. (۶) ابن خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۴۰۱ق/۹۸۱م. (۷) ابن خلکان، وفیات الاعیان. (۸) محمد ابن عبدالمنعم حمیری، صفة جزیرة الاندلس، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۳۷م. (۹) احمد ابن عذاری، البیان المغرب، ج، به کوشش دوزی، لیدن، ۸۴۹م، ج، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، دارالثقافه. (۱۰) محمد ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/ بیروت، ۴۰۲ق/۹۸۲م. (۱۱) عبدالله ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۹۹۲م. (۱۲) محمد ادریسی، نزهة المشتاق، بیروت، ۴۰۹ق/۹۸۹م. (۱۳) ابراهیم بیضون، الدولة العربیة فی اسبانیة، بیروت، ۴۰۶ق/۹۸۶م. (۱۴) الحلل الموشیة، به کوشش سهیل زکار و عبدالقادر زمامه، فاس، ۳۹۹ق/۹۷۹م. (۱۵) سحر عبدالعزیز سالم، تاریخ بطلیوس الاسلامیة و غرب الاندلس فی العصر الاسلامی، اسکندریه، ۹۸۹م. (۱۶) عبدالکریم سمعانی، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۳۸۳ق/۹۶۳م. (۱۷) عبدالله زیری، مذکرات، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۵۵م. (۱۸) محمد عبدالله عنان، دولة الاسلام فی الاندلس، قاهره، ۹۶۰م. (۱۹) محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، قاهره، ۳۸۰ق/۹۶۰م. (۲۰) محمد عبدالله عنان، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، ۳۸۳ق/۹۶۴م. (۲۱) محمد عبدالله عنان، نهایة الاندلس، قاهره، ۳۸۶ق/۹۶۶م. (۲۲) احمد قلقشندی، صبح الاعشی، قاهره، ۳۸۳ق/۹۶۳م. (۲۳) احمد مقری، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۳۸۸ق/۹۶۸م. (۲۴) حسین مونس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیین فی الاندلس، قاهره، ۹۸۶م. (۲۵) مونتگمری وات، اسپانیای اسلامی، ترجمة محمدعلی طالقانی، تهران، ۳۵۹ش. (۲۶) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۲۷) Britannica, micropaedia, ۱۹۷۸. (۲۸) Chejne, A, Muslim Spain its History and Culture, Minneapolis. (۲۹) Dozy, R, Spanish Islam, trFGStokes, London, ۱۹۱۳. (۳۰) L E vi-Proven ۵ al, E, Histoire de l'Espagne musulmane, Paris, ۱۹۵۰. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بطلیوس»، شماره۴۹۲۵. رده‌های این صفحه : اسپانیا | تاریخ خلفا | جغرافیای اسلامی | شهرهای اسپانیا | قلمرو حکومت مروانیان | مروانیان | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|