برهان‌الدین رازی هرویبرهان الدین رازی هروی دانشمند، شاعر و مدرّس مدارس هرات در سده نهم بود. ۱ - معرفی برهان الدین رازی هرویبرهان الدین رازی هروی (یا برهان الدین عطاءالله)، دانشمند، شاعر و مدرّس مدارس هرات در سده نهم. از اوایل زندگی و تحصیلات او اطلاعی در دست نیست. در بسیاری از منابع قرن نهم و دهم (از جمله: تذکرة الشعرای دولتشاه سمرقندی، هفت اقلیم امین احمد رازی، مجالس المؤمنین قاضی نورالله)، نامی از او نیامده است. مجالس النفائس امیرعلیشیر نوایی که در زمان حیات برهان الدین نوشته شده است، قدیمترین منبعی است که آگاهیهایی درباره او به دست داده است. امیر علیشیر [۱]
امیرعلیشیر نوائی ، تذکرة مجالس النفائس ، ص ۹۱، چاپ علی اصغرحکمت ، تهران ۱۳۶۳ ش .
، برهان الدین رازی رااز «بزرگزادگان هرات» و «جوانی دانشمند» شمرده که در مدرسه شاهرخ میرزا تدریس می‌کرده است.البته جوان بودن برهان الدین رازی در هنگام تألیف مجالس النفائس (۸۹۶)، تا حدّ زیادی تردیدآمیز می‌نماید؛ زیرا او رساله جواهر الاسماء را در فنّ معما، به نام ابوالقاسم بابر میرزا (حک: ۸۵۲ـ۸۶۱) سالها پیش از آن نوشته بوده است [۲]
امیرعلیشیر نوائی ، تذکرة مجالس النفائس ، ص ۹۱، چاپ علی اصغرحکمت ، تهران ۱۳۶۳ ش .
[۳]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۴۱، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذّریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۱، ص۱۳۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱.۱ - معمانویسی برهان الدینبا توجه به رواج معمانویسی در آن روزگار [۵]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات درایران ، ج ۴، ص ۱۱۷ـ ۱۲۰، تهران ۱۳۶۳ ش .
این احتمال وجود دارد که برهان الدین نیز برای پسند خاطر پادشاهی شاعر چون بابر میرزا [۶]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات درایران ، ج ۴، ص ۱۳۱، تهران ۱۳۶۳ ش .
، اثری درخور رقابت با دیگر آثار مشابه پرداخته باشد، و این خود مستلزم پختگی و تجربه بوده است.۱.۲ - جواهر الاسماء تألیف برهان پوربنابراین، حتّی اگر زمان تألیف جواهر الاسماء را با آخرین سال سلطنت بابر میرزا (۸۶۱) برابر بدانیم، برهان الدین در ۸۹۶ می‌بایست میانسالی خود را نیز پشت سر گذاشته باشد. ظاهراً در فهرست‌های کتب خطّی نامی از جواهر الاسماء نیامده و به علّت دسترس نبودن این اثر، زبان و نیز نظم یا نثر بودن آن مجهول است. استناد به تنها بیت فارسی، که امیرعلیشیر [۷]
امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۹۱، چاپ علی اصغرحکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
نقل کرده است، برای داوری قطعی درست و کافی به نظر نمی‌رسد، گرچه این اطمینان وجود دارد که وی شاعر نیز بوده است.منابع قدیمتر تنها دو بیت او را که به مناسبت امارت یا «مُهرداری» امیر علیشیر در۸۷۶ سروده، ذکر کرده‌اند [۸]
امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۹۱، چاپ علی اصغرحکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۹]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۱۶۰، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۰]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر ، مآثرالملوک ، به ضمیمة خاتمة خلاصة الاخبار،ص ۲۱۰.
در دوره معاصر، آقابزرگ وی را در شمار شاعران شیعه مذهب آورده و از دیوان او نیز یاد کرده است [۱۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذّریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۱، ص۱۳۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲ - فضل و دانش برهان الدینبه نوشته منابع، برهان الدین در فضل و دانش بر بیش‌تر فضلا و دانشوران عصر خویش برتری داشته است. وی علاوه بر تدریس، در خانقاه امیرعلیشیر موسوم به «اخلاصیه» نیز به افاده مشغول بوده است [۱۲]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۴۱، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۳]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، قانون همایونی ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران ۱۳۷۲ ش.ص ۲۱۰
خواندمیر وی را به «سعت مشرب و میل به صحبت اهل طرب» ستوده است. [۱۴]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۴۱، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
همچنین خواندمیر از شخصی به نام امیر برهان الدین عطاءالله (متوفی ۹۱۹) سخن گفته و قطعه‌ای از وی به مناسبت انتصاب امیرعلیشیر به حکومت استرآباد به فرمان سلطان حسین بایقرا، نقل کرده است، اما یکی شمردن این دو درست نیست، زیرا برهان الدین رازی هفده سال پیشتر در گذشته بوده است . [۱۵]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۱۸۰، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۶]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۴۱، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۷]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۵۳، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۸]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، قانون همایونی ، چاپ میرهاشم، محدث ص ۲۱۸، تهران ۱۳۷۲ ش.
۳ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذّریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغرحکمت، تهران ۱۳۶۳ ش. (۳) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۴) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، مآثرالملوک، به ضمیمة خاتمة خلاصة الاخبار. (۵) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، قانون همایونی ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران ۱۳۷۲ ش. (۶) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات درایران، ج ۴، تهران ۱۳۶۳ ش. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برهان الدین رازی هروی »، شماره۱۱۰۹. |