بحرالفوائدبحرالفوائد، ازکهن‌ترین نوشته‌های‌فارسی به‌شیوه دائرةالمعارف است. فهرست مندرجات۱.۱ - تدوین منظور آموزش عمومی شاهزاده ۱.۲ - فهرست موضوعی ۱.۳ - بخشها ۱.۴ - نثر ساده و روان ۱.۵ - تنوع در استشهاد ۱.۶ - طرح اصول از دیدگاه اشاعره ۱.۷ - الرد علی الملحدین ۱.۸ - بیزاری از شاعران منجمان طبیبان وفلاسفه ۱.۹ - بحرالفوائد منبع بسیار با ارزش ۲ - فهرست منابع ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی بحرالفوائدبحرالفوائد، به‌شیوه دائرةالمعارف است که مؤلف ناشناخته آن، در سده ۶ق/۱۲م، اطلاعات بسیار متنوعی در زمینه اصول و احکام اسلامی، کلام ، آراء و عقاید فرقه‌ها و نحله‌های گوناگون مذهبی، سیاست، تصوف ، اخلاق ، تاریخ و نیز دانش و عقاید مرسوم زمان و برخی مطالب متفرقه دیگر در آن گنجانده است. مؤلف بحرالفوائد اثر خود را در روزگار المقتفی بالله (حک ۵۳۰ - ۵۵۵ق/۱۱۳۶-۱۱۶۰م)، سی‌امین خلیفه عباسی [۱]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۳۴۲، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۲]
محمدتقی دانش‌پژوه، مقدمه و حاشیه بر بحرالفوائد، ج۱، ص۱۲.
به نام الب قتلغ جبوغا الغ اتابک ابی سعید ارسلان‌ابه ابن آق‌سنقر، در طول ۵ سال در سرزمین شام به پایان برده است. [۳]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۳-۴، تهران، ۱۳۴۵ش.
به گفته بلوشه به علت در دست نبودن تاریخ قطعی، شناخت این اتابک دشوار است، به خصوص که سرگذشت وی در بحرالفوائد نیامده است. لقب «قامع الکفره و المشرکین» نیز که مؤلف [۴]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۴۵ش.
ظاهراً او را بدان ملقب می‌سازد، لقبی عمومی، و تنها بیانگر این نکته است که او در جنگهای صلیبی شام شرکت جسته، و یا با فداییان الموت و اسماعیلیان شام جنگیده است. [۵]
محمد اقبال، «بحرالفوائد»، ج۱، ص۴۵، اورینتل کالج میگزین، لاهور، ۱۹۷۰م.
[۶]
محمدتقی دانش‌پژوه، مقدمه و حاشیه بر بحرالفوائد، ج۱، ص۱۲.
با این‌همه، احتمال می‌رود که وی برادر یا فرزند عمادالدین زنگی (حک ۵۲۱ -۵۴۱ق/۱۱۲۷-۱۱۴۶م) باشد. [۷]
محمد اقبال، «بحرالفوائد»، ج۱، ص۴۵، اورینتل کالج میگزین، لاهور، ۱۹۷۰م.
[۸]
محمدتقی دانش‌پژوه، مقدمه و حاشیه بر بحرالفوائد، ج۱، ص۱۲.
۱.۱ - تدوین منظور آموزش عمومی شاهزادهاز طرح و محتوای بحرالفوائد چنین برمی‌آید که این کتاب به منظور آموزش عمومی شاهزاده‌ای که وقت کافی برای پرداختن به جزئیات را نداشته، تدوین شده است. براساس پاره‌ای قراین تاریخی، زمان تألیف کتاب را حدود سالهای ۵۵۲ -۵۵۷ق/۱۱۵۷- ۱۱۶۲م تخمین زده‌اند. [۹]
محمدتقی دانش‌پژوه، مقدمه و حاشیه بر بحرالفوائد، ج۱، ص۱۲-۱۳.
[۱۰]
محمد اقبال، «بحرالفوائد»، ج۱، ص۴۵-۴۶، اورینتل کالج میگزین، لاهور، ۱۹۷۰م.
۱.۲ - فهرست موضوعی مؤلف که مدعی است در کتاب خود به «انواع علوم» پرداخته، بحرالفوائد را در ۳۶ کتاب و ۳۰۰ باب تدوین کرده است. [۱۱]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۴- ۵، تهران، ۱۳۴۵ش.
فهرست موضوعی مفصلی که نویسنده در مقدمه کتاب و آغاز هر بخش آورده است، هرچند از دقت کافی برخوردار نیست، طرح و ساختار و محتویات کتاب و گستردگی و تنوع مطالب را به خوبی نشان می‌دهد. [۱۲]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۴-۱۱، تهران، ۱۳۴۵ش.
۱.۳ - بخشهادر یک بررسی کلی و از نگاه روش‌شناسی می‌توان بحرالفوائد را به دو بخش اصلی تقسیم کرد: بخش نخست شامل موضوعات مربوط به اسلام (از اصول رفتاری تا فقه ، و از احکام اسلام تا تاریخ آن)، و بخش دوم شامل موضوعات اخلاقی. [۱۳]
محمدحسین قرشی، «تاریخچه دایرةالمعارف نگاری در جهان»، ج۱، ص۲۶، کیهان فرهنگی، تهران، ۱۳۷۵ش، س ۱۳، شم ۱۲۷.
۱.۴ - نثر ساده و رواننثر بحرالفوائد ساده و روان است و از کاربرد برخی واژگان و ترکیبات کهن پارسی می‌توان به قدمت آن پی‌برد، مثل اَمرود، [۱۴]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۹۶، تهران، ۱۳۴۵ش.
رستاق، [۱۵]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۴۰۳، تهران، ۱۳۴۵ش.
فانیذ، [۱۶]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۱۸۵، تهران، ۱۳۴۵ش.
سرون، [۱۷]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۴۷۲، تهران، ۱۳۴۵ش.
مارافسای، [۱۸]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۱۹۹، تهران، ۱۳۴۵ش.
طیلسان دار، [۱۹]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۷۳، تهران، ۱۳۴۵ش.
هریسه پز. [۲۰]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۲۸، تهران، ۱۳۴۵ش.
همچنین است برخی ویژگیهای آوایی نظیر زُفان، [۲۱]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۱۶۷، تهران، ۱۳۴۵ش.
بُنجشک، [۲۲]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۲۷۳، تهران، ۱۳۴۵ش.
گرماوه [۲۳]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۱۵۰، تهران، ۱۳۴۵ش.
هاچسبیدن [۲۴]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۴۳، تهران، ۱۳۴۵ش.
و خفتیدن. [۲۵]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۷۰، تهران، ۱۳۴۵ش.
کاربرد اینگونه واژه‌ها و تعبیرها ارزش بحرالفوائد را نمایان‌تر می‌سازد، به خصوص که این کتاب در سرزمینی عرب‌زبان نوشته شده است. ۱.۵ - تنوع در استشهاددر جای جای کتاب و به تناسب موضوع، استشهاد به آیات، روایات، اخبار، احادیث و نقل حکایات و اقوال بزرگان و کاربرد ابیات فارسی و عربی بر جذابیت کتاب افزوده است. نویسنده با این شیوه می‌خواهد بر استواری سخنان خود مهر تأیید نهد، اما گاه برای اثبات مدعای خود و رد آراء مخالفان از روش جدلی نیز بهره می‌گیرد. [۲۶]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۳۶-۳۳۹، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۲۷]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۵۲-۳۶۰، تهران، ۱۳۴۵ش.
مؤلف با اینکه به صراحت ناخرسندی خود را از شعر و شاعران ابراز می‌دارد و پرداختن به شعر و به ویژه اشعار تغزلی و عاشقانه را «تخم فساد» می‌شمارد، [۲۸]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۱۱۵، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۲۹]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۲۲۱، تهران، ۱۳۴۵ش.
در سراسر کتاب به ابیات و اشعار تعلیمی و حکمی فارسی و عربی استناد کرده، و بدین‌سان سخن خود را آراسته است. [۳۰]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۲-۳، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۱]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۲۰، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۲]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۷۰، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۳]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۲۵۱، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۴]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۲۶۰، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۵]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۴۳۹-۴۴۰، تهران، ۱۳۴۵ش.
۱.۶ - طرح اصول از دیدگاه اشاعرهنویسنده بر مذهب اهل سنت ، و در اصول تابع اشعری است؛ از این‌رو، بخش اصول دین را از دیدگاه اشاعره مطرح کرده، و کوشیده است تا حقانیت آن را به اثبات رساند. [۳۶]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۶۳- ۳۷۵، تهران، ۱۳۴۵ش.
بحرالفوائد همچنین از باب اشتمال بر مباحث کلامی و فقهی، به ویژه فقه شافعی و حنفی که از سوی مؤلف تأیید شده است، [۳۷]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۲۱۸، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۸]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۳۲۸-۳۳۴، تهران، ۱۳۴۵ش.
در بررسی تاریخ کلام و فقه سودمند است. ۱.۷ - الرد علی الملحدینیکی از بخشهای بحرالفوائد، کتاب «الرد علی الملحدین» نام دارد. این بخش از منابع بسیار مهم در شناخت آراء، احوال و تاریخ اسماعیلیان و باطنیان تا نیمه اول سده ۶ق است و در ۵ باب به شرح و نقد تاریخ، آراء، القاب و باورهای آنان پرداخته است. [۳۹]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۴۳- ۳۶۲، تهران، ۱۳۴۵ش.
مؤلف متعصبانه نسبت به اسماعیلیان کینه می‌ورزد و قتل آنان را حلال‌تر از آب باران می‌داند. [۴۰]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۶۱، تهران، ۱۳۴۵ش.
۱.۸ - بیزاری از شاعران منجمان طبیبان وفلاسفه نویسنده گذشته از شاعران، از منجمان و طبیبان نیز بیزار است و در کتاب «الحلال و الحرام» می‌نویسد: «طبیب و منجم و شاعر چه داند که اصول و فروع و حلال و حرام چه باشد...». [۴۱]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۲۰۴، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۴۲]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۱۳۳، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۴۳]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۱۱۵، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۴۴]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۳۷۱، تهران، ۱۳۴۵ش.
او علاوه بر اینها، از فلسفه و فیلسوفان هم با تحقیر و انکار یاد می‌کند و در همان بخش، بابی را به معرفی کتابهایی که «... خواندن و دانستن و نبشتن آن حرام است»، اختصاص می‌دهد و در ذیل آن از رسائل اخوان الصفا ، پاره‌ای از آثار ابوالعلاء معری ، شفا و نجات ابوعلی سینا به عنوان نمونه یاد می‌کند و نویسندگان آنها و نیز محمد بن زکریای رازی را ملحد و کافر بی دین می‌شمارد. [۴۵]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۲۱۷، تهران، ۱۳۴۵ش.
او خواندن کتابهای گبران و بددینان و کتب پارسی که به شریعت تعلق ندارد، از جمله ویس ورامین ، جاماسب و لهراسب و وامق و عذرا را فسق و کفر می‌شمارد. [۴۶]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۱۱۵، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۴۷]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص۲۱۷، تهران، ۱۳۴۵ش.
مؤلف حتی کتابهای تورات ، انجیل و « صحف داوود » را که الهی و بر حق می‌داند، به دلیل منسوخ شدن، سزاوار خواندن و نوشتن نمی‌داند [۴۸]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۲۱۷- ۲۱۸، تهران، ۱۳۴۵ش.
و بدین‌ترتیب، بحرالفوائد ضمن به دست دادن اطلاعات بسیار ارزشمند، نشان می‌دهد که نگاه یک عالم اشعری مسلک نسبت به دانش و فرهنگ چگونه تواند بود. ۱.۹ - بحرالفوائد منبع بسیار با ارزشبحرالفوائد همچنین منبع بسیار با ارزشی در زمینه ادیان و مذاهب (مثلا برای کتاب «جوابات الروم و الافرنج»)، تاریخ اسلام (مثلا برای کتاب « سیرالخلفاء ») و به خصوص تاریخ تصوف و مشایخ صوفیه (مثلا برای کتاب « حکایات الصالحین ») به شمار می‌آید. در عین حال، پای‌بندی نویسنده به خرافه‌پرستی و عقاید موهوم (مثلاً برای کتاب « عجایب‌الدنیا » و کتاب « اللطائف و الغرائب »، باب ۵)، تعصب و منطق گریزی، تکرار برخی مطالب و عناوین [۴۹]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۵۰]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۴۴۳، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۵۱]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۱۱، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۵۲]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۳۹۲، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۵۳]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۱۱۴-۱۱۷، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۵۴]
بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، ج۱، ص ۲۱۹-۲۲۲، تهران، ۱۳۴۵ش.
و عدم ذکر منابع و مآخذ مورد استفاده (که البته شیوه آن روزگاران است)، تا حد زیادی از ارزش علمی و تاریخی کتاب کاسته است. ۲ - فهرست منابع(۱) محمد اقبال، «بحرالفوائد»، اورینتل کالج میگزین، لاهور، ۱۹۷۰م. (۲) بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، ۱۳۴۵ش. (۳) محمدتقی دانش‌پژوه، مقدمه و حاشیه بر بحرالفوائد. (۴) محمدحسین قرشی، «تاریخچه دایرةالمعارف نگاری در جهان»، کیهان فرهنگی، تهران، ۱۳۷۵ش، س ۱۳، شم ۱۲۷. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله « بحرالفوائ »، ج۱۱، ص۴۵۲۷. رده‌های این صفحه : دایرة المعارف | کتاب شناسی
|