امیرعباس هویداهویدا در حکومت پهلوی سمت‌های بسیاری در ایران داشته که از جمله آنها اشتغال در وزارت امور خارجه، مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران، وزارت دارایی، نخست وزیری و... را می‌توان نام برد. سرانجام وی به دستور آمریکا، توسط ازهاری از نخست وزیری برکنار و بازداشت شد، تا اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به دست نیروهای انقلابی دستگیر و به اعدام محکوم شد. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات ۳ - اشتغال در وزارت امور خارجه ۴ - اشتغال در شرکت ملی نفت ۵ - وزیر دارائی ۶ - نخست وزیری ۶.۱ - تغییرات کابینه ۶.۲ - همکاری مجلس با هویدا ۷ - سیاست خارجی هویدا ۷.۱ - ایران و آمریکا ۷.۲ - ایران و شوروی ۷.۳ - روابط ایران و عراق ۷.۴ - روابط ایران و مصر ۸ - سیاست داخلی هویدا ۹ - مطبوعات در دولت هویدا ۱۰ - بهایی‌گری در دولت هویدا ۱۱ - هویدا و فراماسونری ۱۲ - هویدا و احزاب سیاسی ۱۳ - هویدا و ساواک ۱۴ - هویدا و اسرائیل ۱۵ - نقش آمریکا در برکناری هویدا ۱۶ - بازداشت هویدا ۱۷ - محاکمه و اعدام ۱۸ - منابع ۱۹ - پانویس ۲۰ - منبع ۱ - معرفی اجمالیامیرعباس هویدا فرزند میرزا حبیب‌الله عین‌الملک، در زمستان ۱۲۹۸ هـ.ق. در آخرین سال‌های حمکرانی احمد شاه قاجار در محله ولی آباد تهران به دنیا آمد. امیرعباس در یک خانواده بهایی رشد کرد و همانند آنان مسلک و طریق ایشان را پیشه خود ساخت و به سران بهایی نزدیک شد. [۱]
دلدم، اسکندر، زندگی و خاطرات هویدا، ص۱۷.
او بعد ها از سران و رجال سیاسی حکومت پهلوی شد.۲ - تحصیلاتامیرعباس هویدا بعد از سپری کردن تحصیلات دوران متوسطه در بیروت، زبان‌های عربی و فرانسه را به طور کامل فرا گرفت. سپس به انگلستان عزیمت کرد و زبان انگلیسی را نیز در مدت یک سال تکمیل کرد. در کشور بلژیک بعد از سه سال مدرک لیسانس خود را در رشته علوم سیاسی گرفت و در این زمان با زبان‌های آلمانی و ایتالیایی نیز آشنا گردید. [۲]
فردوست، جستارهای از تاریخ معاصر ایران، ج۲، ص۲۶۸.
لازم به ذکر است که امیرعباس هویدا در طول اقامت خود در بیروت، مدتی در مدرسه آمریکایی بیروت تحصیل کرد و تحت تربیت تعالیم امپریالیستی (کلمه امپریالیسم در لغت از ریشه امپراتوری مشتق شده است، ولی در اصطلاح به هر نوع گسترش و توسعه ارضی و سلطه قوی بر ضعیف را در بر می‌گیرد.) و صهیونیستی قرار گرفت. (صهیونیسم به جنبشی گفته می‌شود که خواهان مهاجرت و بازگشت یهودیان به سرزمین فلسطین و تشکیل دولت یهود است. صهیونیسم مانند شوونیسم (ناسیونالیسم افراطی) است که با خوار شمردن ملت‌ها و نژادهای دیگر و با غلو در برتری خود در پی دستیابی به قدرت سیاسی است.) بدین‌ترتیب امیرعباس با تفکرات اروپایی و غربی وارد ایران شد [۳]
ذوالفقاری، ابراهیم، قصه هویدا، ص۷۱.
و در وزارت امور خارجه تقاضای استخدام کرد.۳ - اشتغال در وزارت امور خارجههویدا از بیروت وارد ایران شد و پس از استخدام در وزارت امور خارجه، وی برای انجام خدمت وظیفه عمومی به دانشکده افسری رفت و بعد از یک سال دوباره به وزارت خارجه بازگشت و این بار در سمت کارمند اداره اطلاعات مشغول کار شد. [۴]
دلدم، اسکندر، زندگی و خاطرات هویدا، ص۷۵ـ۷۷.
هویدا در همان سال به اداره سوم سیاسی وزارت امور خارجه منتقل شد. در مرداد ۱۳۲۴ ش. هویدا در اولین ماموریت سیاسی خود در خارج از کشور به پاریس می‌رود و در آنجا حسنعلی منصور در دام دوستی امیر عباس هویدا گرفتار می‌شود. [۵]
ذوالفقاری، ابراهیم، قصه هویدا، ص۴۸.
هرچند که پیش از آن این دو با هم آشنا بودند. [۶]
میلانی، عباس، معمای هویدا، ص۱۱۵.
هویدا پس از ۱۵ ماه، تغییر شغل داده و کارمند حفاظت منافع ایران در آلمان شد. در اسفند ماه ۱۳۲۸ ش. به درخواست عبدالله انتظام که در آن موقع وزیر مختار ایران در آلمان بود، وظایف کنسولی را در اشتوتکارت آلمان به عهده گرفت. در اسفند ۱۳۲۹ش. عبدالله انتظام وزیر امور خارجه شد و هویدا به عنوان منشی مخصوص وزیر به کار مشغول شد و با روی کار آمدن مصدق و تغییر وزیر امور خارجه هویدا به عنوان معاون اداره سوم سیاسی انتخاب گردید و چندی بعد به عنوان مامور کمیساریای عالی پناهندگی سازمان ملل به مدت ۵ سال، یعنی تا سال ۱۳۳۵ ش. در ژنو مشغول به کار شد. [۷]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ج۱، ص۵۱۰.
هویدا در اوایل سال ۱۳۳۶ ش. مستشار سفارت ایران در آنکارا بود. در زمان ماموریتش تعداد زیادی از خانواده‌های بهایی به ترکیه مهاجرت کردن و با اتکا به قدرت و نفوذ هویدا به فعالیت پرداختند، دولت ترکیه از این امر مطلع شد و از ایران خواست که نسبت به تغییر هویدا اقدام کند. [۸]
ذوالفقاری، ابراهیم، قصه هویدا، ص۷۴.
۴ - اشتغال در شرکت ملی نفتدر اواخر سال ۱۳۳۶ ش. عبدالله انتظام که با هویدا روابط عاطفی محکمی داشت، به عنوان مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران در راس کار قرار گرفت و هویدا توسط او به شرکت ملی نفت آمد. [۹]
فردوست، جستارهای از تاریخ معاصر ایران، ج۲، ص۶۳.
او در این دوره دست به یک سری اقدامات و فعالیت سیاسی دست زد و با دوست بسیار نزدیک خود حسنعلی منصور و با جمع‌آوری عده‌ای از جوانان تحصیل‌کرده و روشنفکر اروپایی، گروهی به نام «گروه مترقی» را تشکیل دادند تا هرچه سریع‌تر بتوانند به اهداف خود که دست گرفتن زمام امور مملکتی است، برسند. [۱۰]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، ص۹۸۹.
در سال ۱۳۴۲ ش. به دلیل آن که عبدالله انتظام به علت مخالفت با امیر اسدالله اعلم نخست وزیر وقت مغضوب و از ریاست شرکت ملی نفت برکنار شد، موقعیت هویدا نیز تضعیف شد و فعالیت او در سال ۱۳۴۲ ش. در شرکت نفت به پایان رسید. [۱۱]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، ج۱، ص۵۰۹.
۵ - وزیر دارائیبا نخست وزیری حسنعلی منصور یار دیرین او امیرعباس هویدا به عنوان وزیر دارایی انتخاب شد. بدین‌ترتیب باید گفت هویدا با تمسک به افراد صاحب نام و نفوذ در دستگاه حکومتی پلکان ترقی خود را طی نمود و به مقصود خود نائل آمد. ۶ - نخست وزیریهویدا کمتر از ۱۱ ماه در مقام وزارت دارایی بود که منصور به قتل رسید و هویدا بر خلاف تصور و انتظار عمومی به سمت نخست وزیری رسید. [۱۲]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، ص۹۸۱.
معرفی کابینه وزیران امیرعباس هویدا از روز هفتم بهمن ماه ۱۳۴۳ ش. آغاز به کار کرد و کابینه خود را ۱۱ بهمن ماه معرفی نمود. در شروع کار دولت وی تصور می‌شد که دوره حکومت هویدا سه چهار ماه بیشتر طول نکشد، ولی هرچه زمان می‌گذشت، حکومت هویدا ثبات بیشتری پیدا می‌کرد. [۱۳]
ضرغامی، جمشید، دولت‌های عصر مشروطیت، ص۳۹۰.
۶.۱ - تغییرات کابینههویدا در طول مدت صدارت خود بارها کابینه خود را ترمیم کرد و دست به تغییر وزرا زد. اولین ترمیم کابینه وی در بهار ۱۳۴۴ ش. صورت پذیرفت که جمشید آموزگار [۱۴]
میلانی، عباس، معمای هویدا، ص۳۲۰.
رقیب جدی هویدا به مقام وزارت دارایی و دکتر شاهقلی نیز در راس وزارت بهداری منصوب شدند. اگرچه هویدا در تغییر کابینه دخالت می‌کرد، ولی نمی‌توان نقش شاه و فرح و خواهران وی را در انتخاب وزرا و معاونان و مشاوران بی‌تاثیر دانست. [۱۵]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، ص۱۰۱۳.
هویدا با تغییر وزرا و یا تشکیل وزارتخانه جدید سعی در کاهش قدرت و وظایف وزرا داشت. [۱۶]
میلانی، عباس، معمای هویدا، ص۳۱۹.
۶.۲ - همکاری مجلس با هویداهویدا در دوره مجلس بیست و سوم با کمک نمایندگانی که خود بر سر کار آورده بود، هر قانونی را که می‌خواستند، تصویب می‌کردند، از آن جمله می‌توان، به رای استقلال بحرین که جزء ایران محسوب می‌شد، اشاره کرد و با توجه به حمایت انگلیس جزایر سه‌گانه تنب کوچک و تنب بزرگ و ابوموسی به ایران داده شد. [۱۷]
میلانی، عباس، معمای هویدا، ص۷۸.
۷ - سیاست خارجی هویداهویدا در روند سیاست خارجی کشور نقش درجه اول را نداشت و فقط تابع سیاست‌های شخص شاه بود، هویدا همیشه در سخنان خود گفته‌های شاه را تاکید می‌کرد. [۱۸]
ویلیام شوکراس، آخرین سفر شاه، ترجمه مهدوی، ص۲۶۵.
۷.۱ - ایران و آمریکادر دوران صدارت هویدا دوستی ایران و آمریکا به اوج خود رسید، به طوری که این دوره مصادف با سرازیر شدن سلاح‌های آمریکایی به ایران می‌باشد. [۱۹]
مهدوی، هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، ج۲، صص۲۶۵ـ۲۶۶.
۷.۲ - ایران و شورویبخش اعظم دوران صدارت هویدا همزمان با سال‌هایی بود که در آن شاه و ایران از استقلال بی‌سابقه برخودار بودند. در واقع می‌توان خرید کارخانه ذوب آهن از شوروی و تامین سرمایه این کار از راه فروش گاز به شوروی را از جمله مصادیق این استقلال دانست. [۲۰]
میلانی، عباس، معمای هویدا، ص۳۲۰.
۷.۳ - روابط ایران و عراقدر زمینه سیاست خارجی ایران با کشور عرب همسایه خویش، باید به اختلاف دیرینه این دو کشور بر سر مساله شط‌العرب اشاره کرد. عراق با متحد خویش مصر توانسته بود، دردسرهایی برای ایران به وجود آورد؛ حمله نیروهای عراق به پاسگاه‌های مرزی ایران، دعوت به مبارزه‌ای بود که شاه از آن بیم داشت و روابط دو کشور بیش از پیش تیره‌تر شد، اما هنگامی که ایران و عراق به عضویت پیمان بغداد در آمدند، به نظر رسید که زمینه مساعدی برای حل اختلاف فراهم شده، اما با کودتای ۲۳ تیر ۱۳۷۷ش. عبدالکریم قاسم در بغداد به رژیم سلطنتی پایان داد و روابط آرام گذشته را بر هم ریخت و موجب بروز برخوردهای مرزی گردید. این رژیم قصد خروج خود را از پیمان بغداد اعلام داشت و دست حزب کمونیست را در کشورش باز گذاشت. در آذر ۱۳۳۸ ش. بحران شط‌العرب به اوج خود رسید و باعث شد طرفین به تدارک نظامی در مرزها بپردازند که این درگیری با وساطت آمریکا و انگلیس فروکش کرد و مرگ عبدالسلام عارف که باعث شد، برادرش عبدالرحمن به قدرت برسد، اختلاف ایران و عراق را تا حدودی حل کرد. [۲۱]
مهدوی، هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، ج۲، ص۲۱۳.
البته کدورت بین دو کشور این حاصل را در برداشت که مرزها را بسته نگه می‌داشت و ارتباط بین مراکز علمیه ایران با روحانیت نجف را مشکل می‌کرد و با از بین رفتن کدورت‌ها مشکلی بر مشکل ساواک افزوده می‌شد و آن مراقبت در رفت و آمدهای بین این دو حوزه مذهبی بود، آنچه این رفت و آمدها را مهمتر از پیش می‌کرد، حضور امام خمینی در نجف بود. [۲۲]
بهنود، مسعود، دولت‌های ایران، ص۵۲۵.
اما بار روی کار آمدن حزب بعث از سال ۱۳۴۷ش. در عراق دوباره تشنج بالا گرفت و ایران به کردهای عراق کمک تسلیحاتی و نظامی کرد که احمد حسن البکر نخست وزیر عراق در بغداد اعلام کرد که علائق زیادی کشور ما را با ایران مرتبط می‌سازد و ما هرچه در توان داریم، در تحکیم روابط خواهیم گذاشت. ایران به دنبال این سخنان تصمیم گرفت تا روابط خود را با این کشور تحکیم بخشد، اما به ناگاه عراق تصمیم گرفت، اسناد و مدارک کشتی‌هایی را که وارد شط‌العرب می‌شوند، بازرسی کنند و این تصمیم، آتش اختلاف دو کشور را بر افروخت و به این ترتیب کشتی‌های باری و جت‌های جنگنده نیروی هوایی ایران وارد شط‌العرب شدند و از طرفی آمریکایی‌ها به ایران فشار آوردند تا از عملیات نظامی خوداری کنند، با این اقدام جنگ سرد بین دو کشور شدت گرفت. بالاخره در جلسه سران کشورهای عضو اپک که در اسفند ۵۳ در الجزایر تشکیل شد و شاه ایران برای اولین بار در آن شرکت می‌کرد، طی دو جلسه طولانی با صدام حسین ریاست جمهوری عراق به یک توافق کلی دست یافتند که به بیانیه ۱۹۷۵م. الجزایر ۱۵ اسفند معروف شد. [۲۳]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، ص۱۰۷۶.
۷.۴ - روابط ایران و مصریکی از مهم‌ترین مسائل در روابط دو کشور، ماهیت روابط ایران و اسرائیل بود. در سال ۱۹۶۰م. شاه در پاسخ به سؤال یک خبرنگار خارجی درباره اینکه آیا ایران تصمیم گرفته که اسرائیل را به رسمیت بشناسد؟ گفت: ایران از سال‌های قبل اسرائیل را به رسمیت شناخته است و به دنبال این گفته شاه مصر روابط خود را با ایران قطع کرد، اما در سال ۱۹۷۰م. با مرگ ناصر رئیس جمهور مصر یک هیئت بلند پایه ایرانی به سرپرستی امیرعباس هویدا برای شرکت در مراسم تشییع و تدفین وی به مصر مسافرت کرد. هویدا در این مسافرت با انور سادات کفیل ریاست جمهوری ملاقات نمود، در این ملاقات انور سادات ضمن تجلیل از شاه اظهار داشت که صمیمانه مایل است تا مناسبات خود را با دولت شاهنشاهی ایران گسترش دهد. ۸ - سیاست داخلی هویدابر خلاف نقش هویدا در سیاست خارجی، او نقش فعال و گسترده‌ای در سیاست داخلی کشور داشت. هویدا با گماردن دوستان و نزدیکان خود در مشاغل مهم دولتی تلاش موذیانه‌ای برای گرفتن قدرت آغاز کرد و توانست تا حد زیادی به اهداف خود برسد. ۹ - مطبوعات در دولت هویداهویدا در طول مدت نخست وزیریش واکنش‌های متفاوتی را نسبت به مطبوعات نشان داد. وی در نخستین سال‌های زمامداریش با مطبوعات از در دوستی در آمد، ولی در سال‌های آخر حکومت خود به تدیج رنگ عوض کرد و سرانجام در سال ۵۳ تصمیم به لغو امتیاز بیش از ۵۰ روزنامه و مجله را گرفت و طرح انهدام مطبوعات را پی‌ریزی کرد. [۲۴]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، ص۱۰۲۶.
۱۰ - بهایی‌گری در دولت هویدادر کابینه نخست وی، چهار وزیر دارایی، جنگ، اطلاعات، آب و برق به بهائیان سپرده شد و این به دلیل وابستگی هویدا به فرقه بهائیت چندان عجیب به نظر نمی‌رسد، البته همیشه خود این اتهام را رد می‌کرد و برای فریب مردم در نوروز ۱۳۴۴ ش. راهی مشهد و قم شد و شبکه‌های مطبوعاتی او نیز این مسافرت را به طور گسترده پوشش دادند. [۲۵]
هویدا به روایت اسناد ساواک، مرکز اسناد تاریخی اطلاعات، ج۱، ص۱۸۰.
۱۱ - هویدا و فراماسونری(فراماسونری در فرانسه بنای آزاد معنی می‌دهد و نام انجمن مخفی است که فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی انجام می‌دهند، افراد این انجمن به مجمع‌های خود، لژ می‌گویند و خود را فراماسون می‌خوانند.) هویدا یک «فراماسون» (فراماسونری در فرانسه بنای آزاد معنی می‌دهد و نام انجمن مخفی است که فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی انجام می‌دهند، افراد این انجمن به مجمع‌های خود، لژ می‌گویند و خود را فراماسون می‌خوانند.) بود. انتظام دوست صمیمی او نیز یک فراماسون بود و گویا به تشویق او هویدا در سال ۱۳۳۹ ش. به لژ جدید التاسیس فروغی پیوست. [۲۶]
میلانی، عباس، معمای هویدا، ص۱۳۷.
در مورد وابستگی وی به فراماسونری اسناد مختلفی در دست می‌باشد که حضور او را در لژهای مولوی، لژ تهران و غیره ثابت می‌کند. [۲۷]
هویدا به روایت اسناد ساواک، مرکز اسناد تاریخی اطلاعات، ج۱، ص۳۶.
۱۲ - هویدا و احزاب سیاسیهویدا در احزاب سیاسی نیز حضور فعال داشت. او دبیر کلی حزب ایران نوین که در گذشته به نام کانون ترقی بود، را بر عهده داشت. همچنین او در سال ۱۳۵۳ ش. دبیر کل حزب رستاخیز شد. [۲۸]
میلانی، عباس، معمای هویدا، ص۱۹۱.
۱۳ - هویدا و ساواکهویدا در دوران نخست وزیری خود تا توانست به قدرت و تقویت ساواک افزود و در سایه این امر بر نارضایتی مشکلات جامعه سرپوش گذاشت. [۲۹]
مدنی، جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۲، ص۲۰۶.
ساواک در این دوره نقش اساسی در برقراری ارتباط با اسرائیل حتی بیش از وزارت خارجه را به عهده داشت. [۳۰]
مدنی، جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ص۱۴۴.
۱۴ - هویدا و اسرائیلمدرسهای که هویدا در آن درس خواند، شاخه‌ای بود از آلیانس جهانی اسرائیل که در ۱۸۶۰م. در جهت همکاری با یهودیان در سراسر جهان برپا شد. [۳۱]
ناطق، هما، کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران، ص۱۲۶.
اسرائیل کعبه آمال بهاییان بود. هویدا که به این فرقه تعلق داشت، [۳۲]
ذوالفقاری، ابراهیم، قصه هویدا، ص۷۴.
تلاش برای تعالی دولت صهیونیستی اسرائیل از وظایف فرقه‌ای او به شمار می‌رفت. پرویز راجی می‌نویسد: «هویدا از ایجاد چنین دولتی طرفداری می‌کرد و می‌گفت این تنها پادزهر سامی ستیزی تاریخی است.» [۳۳]
راجی، پرویز، خدمتگزاران تخت و طاووس، ترجمه مهران، ص۶۵.
۱۵ - نقش آمریکا در برکناری هویدابا روی کار آمدن کارتر و فشار آنان به ایران به منظور اعمال حقوق بشر و دادن آزادی‌های سیاسی به مردم ایران و به اصطلاح ایجاد فضای باز سیاسی مقدمه‌ای برای تغییر دولت شد و در اواخر سال ۱۳۵۳ ش. ضمن مذاکراتی که با مقامات آمریکایی صورت گرفت، قرار شد، هویدا جای خود را به یکی از افراد وابسته به سیاست آمریکا بدهد. [۳۴]
عبدالله پور، احمد، نخست وزیران ایران، ص۲۸۴.
۱۶ - بازداشت هویداازهاری که مامور تشکیل کابینه شده بود، برای اینکه حُسن نیت خود را به مخالفان نشان دهد، ۱۲ نفر را تحت نظر گرفت و یکی از آنها هویدا بود. محمدرضا شاه می‌نویسد: «من چندان به عقلانی بودن این استدلال اطمینان نداشتم... و به هویدا پیشنهاد کردم که سفارت بلژیک را قبول کند، اما او این توصیه را نپذیرفت» [۳۵]
پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه ابوترابیان، ص۳۵۰.
اما فریدون هویدا می‌گوید: «شاه نه فقط به فکر نجات برادرم نبود، بلکه با پیشنهاد بختیار برای یک محاکمه نمایشی و اعدام هویدا هم موافقت کرده بود.» [۳۶]
هویدا، فریدون، سقوط شاه، ترجمه امران، ص۲.
۱۷ - محاکمه و اعدامهویدا پس از بازداشت، در مهمانسرای ساواک واقع در روستای شیان ساکن شد. با اعلان بی‌طرفی ارتش، نگهبانان هویدا که همه عنصر ساواک بودند، از بیم جان گریختند و به هویدا هم توصیه کردند، فرار کند و برای این کار یک اتومبیل و اسلحه در اختیارش گذاشتند. هویدا توصیه آنها را نپذیرفت و می‌خواست، خود را تسلیم مقامات جدید کند، [۳۷]
میلانی، عباس، معمای هویدا، ص۴۱۰.
چون خود معتقد بود، کاری نکرده که بترسد و تا ۲۲ بهمن ۵۷ در آن محل باقی ماند، تا اینکه در این روند توسط نیروهای انقلابی دستگیر و به اقامتگاه امام خمینی در مدرسه علوی انتقال داده شد و آخرین روزهای زندگی خود را در زندان قصر سپری کرد و توسط دادگاه انقلاب محکوم به ضبط اموال و اعدام شد. [۳۸]
دلدم، اسکندر، زندگی و خاطرات هویدا، ص۴۲۹
۱۸ - منابع(۱) دلدم، اسکندر، زندگی و خاطرات هویدا، تهران، گلفام، ۱۳۷۲. (۲) فردوست، جستارهای از تاریخ معاصر ایران، تهران، اطلاعات. (۳) ذوالفقاری، ابراهیم، قصه هویدا، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۶. (۴) میلانی، عباس، معمای هویدا، تهران، اختران، ۱۳۸۰، معمای. (۵) طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علمی، ۱۳۷۱. (۶) عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، تهران، جاویدان، تهران، ۱۳۷۴. (۷) ضرغامی، جمشید، دولت‌های عصر مشروطیت، تهران، اداره کل قوانین شورای ملی. (۸) ویلیام شوکراس، آخرین سفر شاه، ترجمه مهدوی، تهران، البرز، ۱۳۶۹. (۹) مهدوی، هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، البرز، ۱۳۶۸. (۱۰) بهنود، مسعود، دولت‌های ایران، تهران، فرهنگ و ارشاد. (۱۱) هویدا به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز اسناد تاریخی اطلاعات. (۱۲) مدنی، جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران. (۱۳) ناطق، هما، کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران، ۱۳۸۰. (۱۴) راجی، پرویز، خدمتگزاران تخت و طاووس، ترجمه مهران، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۴. (۱۵) عبدالله پور، احمد، نخست وزیران ایران. (۱۶) پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه ابوترابیان، تهران، مترجم، ۱۳۷۱. (۱۷) هویدا، فریدون، سقوط شاه، ترجمه امران، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۵. ۱۹ - پانویس
۲۰ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «هویدا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۲۳/۹. رده‌های این صفحه : بهائیان دربار پهلوی | درباریان محاکمه شده | درگذشتگان سال 1358 (شمسی) | رجال سیاسی عصر پهلوی | زادگان سال 1298 (قمری) | فراماسون ها | نخست وزیران عصر پهلوی | وزیران عصر پهلوی
|