الکساندر گریبایدوفالکساندر سرگییویچ گریبایدوف (۱۷۹۵م- ۱۸۲۹ه یا ۱۲۰۷ ش)، نویسنده، شاعر، نمایش‌نامه‌نویس روسی بود که به کار سیاست روی آورد و سفیر کبیر روسیه تزاری در ایران به عنوان تدوین‌کننده و اجرای معاهده ترکمنچای شد. گریبایدوف چندین بار به عنوان سفیر روسیه به ایران سفر کرد و در آخرین سفر خود مامور تدوین و اجرای معاهده ترکمنچای بود. به استناد مفاد ماده سیزدهم عهدنامه ترکمان چای، وی ماموریت داشت مردم و زنان گرجی و ارمنی را به عنوان اسرای روسی به روسیه برگرداند؛ این کار او، خشم مردم تهران را برانگیخت و به سفارت روسیه حمله کرده، گریبایدوف و چند تن دیگر را به قتل رساندند. ۱ - معرفی اجمالیالکساندر گریبایدوف در پانزدهم ژانویه ۱۷۹۵م. در مسکو به دنیا آمد و در ۱۸۱۰ وارد دانشگاه آن شهر شد. در سال ۱۸۱۲ به خدمت نظام وارد گردید و از سال ۱۸۱۴ به کار نویسندگی و ادبی پرداخت. نخستین نمایش‌نامه او در سال ۱۸۱۵ به نام «همسران جوان» در سن پطرزبورگ نمایش داده شد. [۱]
مصاحب، غلامحسین، دایرة المعارف فارسی، ج۲، ص۲۳۹۱.
۲ - سفر اول به ایرانگریبایدوف در سال ۱۸۱۷ وارد مدرسه عالی وزارت امور خارجه گردید و از آن پس در سلک کارمندان آن وزارتخانه در آمد. کمی بعد از آن که آخرین نمایش‌نامه وی به نمایش گذارده شد، وزارت امور خارجه او را به سمت منشی هیئت نمایندگی سیاسی مامور ایران برگزید و او در ۲۸ اوت ۱۸۱۸ (۲۵ شوال ۱۲۳۳ه. ق) به سوی ایران عزیمت کرد. بدین‌گونه، گریبایدوف در ۲۱ اکتبر ۱۸۱۸ (۲۰ ذیحجه ۱۲۳۳) به تفلیس و در سوم فوریه سال ۱۸۱۹ (هفتم ربیع الثانی ۱۲۳۴) وارد ایران شد. در این سفر مدتی در تبریز و چندی هم در تهران توقف نمود و سرانجام در سپتامبر آن سال به همراهی عده‌ای از اتباع روسیه که از زمان جنگ اول ایران و روسیه در ایران مانده بودند به گرجستان بازگشت. ۳ - سفر دوم به ایرانگریبایدوف، بار دیگر در اوایل فوریه سال ۱۸۲۰ (ربیع الثانی ۱۲۳۵ه. ق) به ایران سفر کرد و این بار تا ماه نوامبر ۱۸۲۱ (صفر ۱۲۳۶) یعنی یک سال و دو ماه در ایران بود و در بازگشت به تفلیس به عنوان کاردار هیئت نمایندگی سیاسی روسیه که به ریاست یرملوف (Ermolov) به ایران می‌آمد، انتخاب شد. پس از خاتمه این ماموریت و مراجعت به تفلیس، در فوریه ۱۸۲۳ به مسکو و سن پطرزبورگ بازگشت. [۲]
قائم مقامی، جهانگیر، نکاتی درباره واقعه قتل گریبایدوف، ص۲۵۸-۲۵۹.
۴ - ماجرای سفر به قفقازدر اواخر سال ۱۸۲۵ (۱۲۴۱ه. ق)، مجدداً در معیت ژنرال یرملوف، به قفقاز رفت و در این هنگام (۱۸۲۰م) با نینا چاوچاوادزه (Nina Chavchavadze) دختر الکساندر چاوچاوادزه شاعر گرجی ازدواج کرد و چند ماه بعد به جرم شرکت در توطئه و کودتایی که در ۲۵ دسامبر بر ضد نیکلای دوم به وقوع پیوست، دستگیر و به سن پطرزبورگ اعزام شد و در آنجا مورد محاکمه قرار گرفت و پس از چهار ماه آزاد گردید. [۳]
بررسیهای تاریخی، سال ۴، ش ۵، ص۲۵۵-۲۷۸.
۵ - حضور در جنگ ایران و روسیهمقارن این احوال در شانزدهم ژانویه ۱۸۲۶ (۱۰ ذیقعده ۱۲۴۱ه. ق) جنگ دوم میان ایران و روسیه آغاز شد و گریبایدوف ماموریت یافت در ستاد فرماندهی قفقاز به سمت منشی ژنرال پاسکیویچ، فرمانده نیروهای روسیه، انجام وظیفه نماید، او در سوم سپتامبر وارد تفلیس گردید. از این پس تا پایان جنگ گریبایدوف حضور داشت تا آنکه جنگ خاتمه یافت. ۶ - مامور اجرای معاهده ترکمان چایبا خاتمه جنگ ایران و روسیه، معاهده ترکمان چای، که متن روسی آن به قلم و طرح گریبایدوف بود، در حضور آصف الدوله و وزیر امور خارجه ایران به امضا رسید (۲۲فوریه ۱۸۲۸- پنجم شعبان ۱۲۴۳) و به موجب فصل شانزدهم عهدنامه وی ماموریت یافت که عهدنامه را برای تصدیق امپراتور به سن پطرزبورگ برد که در آنجا ماموریت جدیدی که طرح آن از پیش آماده شده بود به وی ابلاغ گردید و آن چنین بود که ضمن انجام ماموریت برای اجرای مفاد توافق شده در عهدنامه، غرامت جنگی را نیز دریافت دارد. [۴]
عبدالله یف، فتح‌الله، گوشه‌ای از مناسبات روسیه و ایران و سیاست انگلستان در آغاز قرن نوزدهم. ترجمه غلامحسین متین، ص۲۰۳-۲۰۴
او از قبول این ماموریت سخت بیمناک بود، اما به هر حال در بیست و هفتم ربیع الاول ۱۲۴۴ (۱۷ اکتبر ۱۸۲۸) به تبریز رسید و پس از مدتی توقف در آنجا، روز دوازدهم جمادی الثانی (۲۰ دسامبر) به سوی تهران حرکت کرد و در پنجم رجب (۱۱ ژانویه ۱۸۲۹) به تهران وارد شد و فردای ورود خود به حضور فتحعلی شاه بار یافت و اعتبارنامه خود را تسلیم نمود. وی بلافاصله پس از انجام تشریفات رفتاری را پیش گرفت که نه تنها شاه و درباریان بلکه مردم کوچه و بازار تهران را ناراضی و خشم‌آلود ساخت. [۵]
الگار، حامد، دین و دولت در ایران و نقش علماء در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، ص۱۳۶.
۷ - ماجرای قتل گریبایدوفمسئله دیگری که دست آویز گریبایدوف شد و سرانجام نیز سبب بروز غائله عوام تهران شد، موضوع زنان ارمنی و گرجی بود که مسلمان شده و به حکم شرع اسلام در خانه بعضی رجال ایرانی به سر می‌بردند و گریبایدوف به عنوان اینکه اسرای روسی می‌باشند به استناد مفاد ماده سیزدهم عهدنامه ترکمان چای، با همراهی و هدایت «آقا یعقوب ارمنی»، یکی از خواجه‌سرایان فتحعلی شاه، که خانواده‌های ایرانی را خوب می‌شناخت به تفتیش خانه رجال و مطالبه زنان گرجی و ارمنی (علی‌الخصوص زنان خانه آصف الدوله) پرداخت. [۶]
حالت، ابوالقاسم، پیروزمندان تاریخ، ص۱۰۶-۱۱۳.
این رفتار که مخالف سنن و رسوم ایرانیان و بر خلاف قوانین شرع اسلام بود، سرانجام موجب تحریک احساسات عام شد و مردم تهران به رهبری میرزا مسیح مجتهد به سفارت روسیه حمله بردند و در زد و خوردی که میان آنها و اتباع سفارت روس روی داد کلیه اعضای هیئت سفارت بجز یک تن که مالتسوف (Maltsev)، دبیر اول سفارت بود، به قتل رسیدند و چیزی نمانده بود که جنگی دیگر رخ دهد که با اعزام «خسرو میرزا» فرزند عباس میرزا به مسکو و نامه‌ای از شاه قاجار مبنی بر عذرخواهی برای امپراتور، کار به مصالحه کشید و میرزا مسیح به تقاضای دولت روس به عتبات عالیات تبعید شد. [۷]
بینا، علی‌اکبر، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۱.
[۸]
منوچهری، محمدعلی، مذهب و سیاست در جهان، ص۷۰۹-۷۱۱.
۸ - پانویس
۹ - منبعپژوهشکده تاریخ معاصر، برگرفته از مقاله «الکساندر گریبایدوف»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۰/۱۴. |