المطول (کتاب)این کتاب شرحی است در زمینه علوم زبان عربی که تفتازانی بر تلخیصالمفتاح خطیب قزوینی (د ۷۳۹ق) نگاشته است. ۱ - زمان شروع و اتمام تفتازانی کار نوشتن این شرح را که در ۷۴۲ق/ ۱۳۴۱م در جرجـانیه آغاز کرده بـود، در۷۴۸ق در هرات به پایان رسانید. [۳]
سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، ج۱، ص۶۳۷- ۶۳۸، قاهره، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۸م.
[۴]
GAL، S، ج۱، ص۵۱۶.
[۵]
GAL، ج۲، ص۲۸۰.
۲ - حواشی بر مطولحاشیههای متعددی بر مطول نگاشته شده است، از جمله حاشیه میرسید شریف جرجانی (د ۸۱۴ق) صاحب کتاب تعریفات (قسطنطنیه، ۱۲۴۱ق)، حاشیه سیالکوتی (قسطنطنیه، ۱۲۴۱ق)، حاشیه چلبی فناری (قسطنطنیه، ۱۲۷۰ق/۱۸۵۴م) و حاشیه دسوقی (بولاق، ۱۲۷۱ق). حاشیههای بسیاری نیز بر حواشی مطول نوشته شده است [۷]
واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، ج۱، ص۳۵۷-۳۵۸، قاهره، ۱۳۱۳ق/۱۸۹۶م.
[۸]
GAL، S، ج۱، ص۵۱۶.
[۹]
Ellis، A G، ج۲، ص۴۹، Catalogue of Arabic Books in the British Museum، London، ۱۹۶۱.
[۱۰]
Ellis، A G، ج۲، ص۵۰، Catalogue of Arabic Books in the British Museum، London، ۱۹۶۱.
برخی نیز به شرح شواهد شعری مطول پرداختهاند، مانند کمالالدین فسوی. [۱۱]
حسینی، احمد، فهرست نسخههای خطی کتابخانه عمومی آیتالله گلپایگانی، ج۱، ص۱۷۹، قم، ۱۳۵۷ش.
۳ - قزوینی و جرجانیتفتازانی در مقدمه مطول، خطیب قزوینی و اثر بلاغی او را میستاید و مهمترین منابع مورد استفاده خود را دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه عبدالقاهر جرجانی معرفی میکند. [۱۴]
تجلیل، جلیل، اقتباسات سعدالدین تفتازانی از عبدالقاهر جرجانی، ج۱، ص۴۴-۵۴، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، تهران، ۱۳۵۶ش، شم ۱.
وی بهطور کلی با نگاه انتقادی به شرح تلخیص نپرداخته، با این همه، در پارهای از مباحث دیدگاههای خطیب قزوینی را تأیید نمیکند و یا نظر دیگران را ترجیح میدهد. (مثل اینکه اعتقاد دارد تتابع اضافات، پیوسته سبب ثقل در لفظ نمیگردد و مخل فصاحت کلام نیست،یا اینکه دیدگاه سکاکی را در تعریف علم معانی نیکوتر یافته است. [۱۷]
علوی مقدم، محمد، بحثی درباره کتاب مطول سعدالدین تفتازانی و تأثیر آن در کتب بلاغی، ج۱، ص۴۳-۴۵، مشکٰوة، مشهد، ۱۳۶۳ش، شم ۵.
) دیگر شارحان تلخیص چون عصامالدین اسفراینی (د ۹۴۴ یا ۹۵۱ق) از مطول بهره بردهاند. [۱۸]
سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، ج۲، ص۱۳۳۰، قاهره، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۸م.
[۲۰]
بغدادی، اسماعیلپاشا، هدیة العارفین، ج۱، ص۲۶.
[۲۱]
علوی مقدم، محمد، بحثی درباره کتاب مطول سعدالدین تفتازانی و تأثیر آن در کتب بلاغی، ج۱، ص۶۲، مشکٰوة، مشهد، ۱۳۶۳ش، شم ۵.
۴ - چاپهای مطولظاهراً نخستین چاپ مطول در ۱۲۶۰ق در قسطنطنیه (استانبول) بوده است. [۲۲]
واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، ج۱، ص۳۵۷، قاهره، ۱۳۱۳ق/۱۸۹۶م.
چندین چاپ سنگی نیز از کتاب مطول میان سالهای ۱۲۶۶-۱۳۲۳ق در تهران، تبریز و هند منشتر شده است. [۲۳]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۱، ص۳۰۴-۳۰۵، تهران، ۱۳۴۱ش.
۵ - جایگاه علمیتفتازانی در کتاب مطول بیشتر به مباحث بلاغی پرداخته، هرچند که گاه مباحث منطقی، فلسفی و کلامی نیز در کتاب دیده میشود. مطول تفتازانی از جمله کتابهایی است که در گذشته در حوزههای علمی ایران اقبال خوبی یافته، و در زمره کتابهای درسی قرار گرفته است و اکثر طلاب به منظور تقویت بنیه ادبی خود به خواندن آن همت گماشتهاند؛ اما اینک به عنوان کتابی مرجع شناخته میشود و تنها آنانکه به شکل تخصصی به بلاغت عربی میپردازند، از آن استفاده میکنند. ۶ - فهرست منابع(۱) بغدادی، اسماعیلپاشا، هدیة العارفین. (۲) تجلیل، جلیل، اقتباسات سعدالدین تفتازانی از عبدالقاهر جرجانی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، تهران، ۱۳۵۶ش، شم ۱. (۳) تفتازانی، مسعود، المطول، همراه حاشیه میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری. (۴) حاجیخلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون. (۵) زرکلی، خیرالدین، اعلام. (۶) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، قاهره، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۸م. (۷) حسینی، احمد، فهرست نسخههای خطی کتابخانه عمومی آیتالله گلپایگانی، قم، ۱۳۵۷ش. (۸) علوی مقدم، محمد، بحثی درباره کتاب مطول سعدالدین تفتازانی و تأثیر آن در کتب بلاغی، مشکٰوة، مشهد، ۱۳۶۳ش، شم ۵. (۹) مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۱ش. (۱۰) واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، قاهره، ۱۳۱۳ق/۱۸۹۶م. (۱۱) Ellis، A G، Catalogue of Arabic Books in the British Museum، London، ۱۹۶۱. (۱۲) GAL. (۱۳) GAL، S. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی»، شماره۶۰۱۱. |