التمهید فی علوم القرآن‌ (کتاب)

---

التمهید فی علوم القرآن تالیف حضرت آیت‌الله محمد هادی معرفت از دانشمندان و قرآن پژوهان معاصر می‌باشند.

۱ - معرفی کتاب

---

مؤلف کتاب حضرت آیت‌الله محمد هادی معرفت از دانشمندان و قرآن پژوهان معاصر می‌باشند که نام کتاب خود را «التمهید فی علوم القرآن» (یعنی مقدمه‌ای درباره علوم قرآن) نام نهاده‌اند و در آن پیرامون موضوعات مربوط به علوم قرآنی بحث می‌نمایند از آنجا که شاید این کتاب با این گستردگی (بصورت ۶ جلد و مجلدات ملحق به آن که مجموعا به ۱۰ جلد می‌رسد) برای اولین بار از طرف علماء شیعه به رشته تحریر درآمده، لذا از همان ابتدای تالیف مورد استقبال قرآن پژوهان قرار گرفت بطوری که در حوزه علمیه قم و دانشگاههای مختلف به عنوان کتاب درسی شناخته شد و مدتهاست که در حوزه علمیه بصورت یکی از مواد درسی (البته درس جنبی) مورد مطالعه قرار می‌گیرد. از آنجا که مؤلف محترم خود آشنایی کامل به زبان عربی دارد (و مدت زیادی در کربلا و نجف زندگی نمود.) جهت معرفی اصطلاحات و الفاظ مربوط به بحث‌های مختلف علوم قرآنی تسلط کافی دارند و هر کجا از این موارد بحث می‌نمایند موضوع را به خوبی روشن می‌سازند و این مطلب به کتاب ایشان ویژگی خاصی داده است- گرچه تسلط ایشان به موضوعات مختلف علوم قرآنی خود در مرتبه اول قرار دارد.

۲ - ساختار کتاب

---

این کتاب ۶ جلد است که فهرست موضوعات مجلدات آن به شرح ذیل است:

۲.۱ - جلد اول

مقدمه: در بیان اهمیت موضوع علوم قرآن و معرفی کتابهایی که از قرن اول تاکنون تالیف شده است. فصل اول: وحی و قرآن- که در آن پیرامون: (وحی از نظر لغوی- اصطلاحی- اقسام وحی- بحث می‌نماید) فصل دوم: نزول قرآن (مباحث مربوط به ترتیب سوره‌ها- شناخت سوره‌های مکی و مدنی و...) فصل سوم: شناخت اسباب نزول فصل چهارم: تاریخ قرآن.

۲.۲ - جلد دوم

فصل اول: قرائت و قاریان (قرآن) - (عوامل ایجاد اختلاف در قرائت) فصل دوم: بحث پیرامون مساله متواتر بودن قرائت‌ها. (ادله قائلین به تواتر و...) فصل سوم: شرح حدیث «سبعة احرف» فصل چهارم: قرائت‌ها بین صحیح و شاذ (- ملاک برای قبول قرائت‌ها و...) فصل پنجم: طبقات قاریان- (معرفی قاریان مشهور سه قرن اول هجرت) فصل ششم: ناسخ و منسوخ در قرآن- (تعریف نسخ- اقسام آن و...) فصل هفتم: ذکر آیاتی که منسوخ بودن آنها به دلیل قطعی ثبت شده است.

۲.۳ - جلد سوم

فصل اول: محکم و متشابه در قرآن- (قرآن و متشابه- دلیل وجود متشابه و...) فصل دوم: حقیقت تاویل- (تفاوت بین تاویل و تفسیر- معانی تاویل و...) فصل سوم: آیا علم تاویل مخصوص خداست؟ (ادله قائلین به اختصاص) فصل چهارم: معرفی اجمالی آراء و نظر گروههای مختلف اسلامی پیرامون متشابهات قرآن فصل پنجم: معرفی نمونه‌هایی از متشابهات قرآن.

۲.۴ - جلد چهارم

فصل اول: اعجاز در قرآن فصل دوم: دلایل اعجاز فصل سوم: آراء و نظرات پیرامون اعجاز قرآن فصل چهارم: قول به صرفه فصل پنجم: مناقشه در قول به صرفه فصل ششم: بیان شواهدی از بزرگان عرب (مخالفین اسلام) که اعتراف به معجزه بودن قرآن داشتند.

۲.۵ - جلد پنجم

این مجلد شامل یک باب است که در آن پیرامون اعجاز بیانی و در پایان آن به عنوان خاتمه پیرامون فصاحت قرآن در کفه ترازو بحث می‌نماید باب اول شامل ۱۰ فصل است که فهرست آن به شرح ذیل است: فصل اول: تعبیرات دقیق قرآنی فصل دوم: روش و اسلوب قرآن فصل سوم: روان بودن عبارات فصل چهارم: هماهنگی در نظم و آهنگ فصل پنجم: هماهنگی در حروف فصل ششم: هماهنگی بین مطالب فصل هفتم: تشبیهات قرآن فصل هشتم: استعارات قرآنی فصل نهم: کنایات قرآنی فصل دهم: ظرافت‌های موجود در کلام خدا.

۲.۶ - جلد ششم

این مجلد شامل دو باب است که در باب اول پیرامون اعجاز علمی قرآن و در باب دوم پیرامون اعجاز تشریعی قرآن بحث می‌نماید.

۳ - ویژگی‌ها

---

از آنجا که کتاب ارزشمند التمهید پیرامون مسائل مهم علوم قرآنی نوشته شده و هر کدام از مجلدات آن تقریبا اختصاص به یک مبحث دارد، لذا تعیین ویژگی برای هر کدام از مجلدات اختصاص پیدا می‌کند به موضوعات فرعی مباحث اولیه، بنابراین سعی شده که از کلیه مجلدات، از مباحث فرعی مواردی انتخاب و به شرح ذیل معرفی شوند: ۱-جلد اول: بحث اختلافات در رسم الخطهای قرآنی که در آن جدولی را به ترتیب سوره‌ها ارائه می‌نماید که در هر سوره چند کلمه در رسم الخط قدیم عثمانی به صورت خطا نوشته شده و نتیجه می‌گیرد که حدود ۷۰ هزار غلط در آن وجود دارد.
۲- در همین مجلد- بحث مربوط به اختلاف مصاحف- جدولی ارائه شده که در آن مصاحف سرزمینهای مختلف اسلامی مانند مدینه- مکه- شام- کوفه- بصره با یکدیگر مقایسه شده‌اند و اختلافات مربوط به کلمات آنها ذکر شده است.
۳- جلد دوم: در فصل اول این کتاب عوامل ایجاد اختلاف در قرائت‌های قرآنی را بطور مفصل بحث می‌نمایند که در این رابطه ۸ عامل بررسی شده.
۴- جلد دوم: مهمترین مبحث این جلد فصل ششم آن است که مربوط است به بحث ناسخ و منسوخ، که پس از بحث مفهومی پیرامون موضوع، به بحث مصداقی پرداخته و در ابتدا ۸ آیه را به عنوان ناسخ و منسوخ بحث کرد. و در ادامه آن تمام سوره‌های قرآنی را (به ترتیب) که به نحوی ادعای وجود آیات ناسخ و منسوخ در آنها شده بررسی و جواب آنها را بیان می‌نماید.
۵- جلد سوم: گرچه در این مجلد از محکم و متشابه بحث می‌نماید ولی مهمترین قسمت این کتاب فصل آخر است که در آن نمونه‌هایی از متشابهات قرآن را به صورت موضوعی دسته بندی نموده و ارائه می‌نمایند مانند صفات ذات- صفات فعل و... و در بعضی از موارد نظرات گروههای اسلامی مانند اشاعره را ذکر و جواب آنها را می‌دهند این مبحث حدود ۴۰۰ صفحه از (۴۲۵) صفحه کتاب را تشکیل می‌دهد.
۶- جلد چهارم: فصل سوم این کتاب: مربوط است به دیدگاههای مختلف پیرامون اعجاز که در آن کلیه نظرات را به دو گروه پیشینیان و معاصران تقسیم بندی نموده و مورد بحث قرار می‌دهد.
۷- فصل ششم- در این فصل شواهدی از بزرگان عرب (مخالفین قرآن) که اعتراف به معجزه بودن قرآن نموده‌اند آورده شده.
۸- جلد پنجم: مهمترین بحث در این کتاب مربوط است به اعجاز بیانی که دارای موضوعات مختلفی است و در بین آنها بحث مربوط به هماهنگی بین نظم و آهنگ قرآن که در آن چگونگی این نوع هماهنگی بخوبی بررسی شده است.
۹- جلد ششم: مهمترین بحث آن، بحث اعجاز علمی قرآن است که در آن مواردی از آیات را ذکر می‌نمایند که در آنها مسائل علمی ذکر شده است مانند تکوین جنین- آب مایه حیات است و...

۴ - نسخه شناسی

---

کتاب التمهید فی علوم القرآن مجموعا ۶ مجلد و به زبان عربی است که تعداد صفحات هر کدام از مجلدات آن به ترتیب عبارت است از: جلد اول ۴۰۳ صفحه- جلد دوم ۵۲۷ صفحه جلد سوم ۴۶۵ صفحه جلد چهارم ۴۱۸ صفحه جلد پنجم ۷۳۸ صفحه- جلد ششم ۴۲۰ صفحه این کتاب دارای مشخصات ذیل می‌باشد: ۱- کاغذ عادی ۲- نوبت چاپ: سوم ۳- ناشر: انتشارات جامعه مدرسین ۴- جلد: گالینگور ۵- تاریخ انتشار: ۱۴۱۶ ه- قمری (۱۳۷۴ هجری شمسی) ۶- دارای فهرست آیات، احادیث، اعلام، اشعار، فرق و مذاهب، اماکن، گروهها، موضوعات.

۵ - پانویس

---