التلویحات‌اللوحیة والعرشیةالتلویحات اللوحیّة و العرشیّة، از کتابهای فلسفی و مهم شهاب الدین ابوالفتوح یحیی بن حبش سهروردی ، به عربی می‌باشد. ۱ - اساس کتاب تلویحاتسهروردی، [۱]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۲ ، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۲]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۱۰، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
به نوشته خودش، در این کتاب اندیشه‌های مشائیان و چکیده اصول و قواعد فلسفه ارسطو را تبیین و تنقیح کرده است. به عقیده سهروردی، [۳]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۱۹۴،چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
هرکس که در علوم بحثی مهارت پیدا نکند، نمی تواند حکمة الاشراق را بخواند، پس شایسته است که قبل از ورود به حکمة الاشراق کتاب تلویحات را مطالعه کند. همچنین وی [۴]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق،ج۱، ص۱۲۴، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
کتاب دیگر خود، المقاومات ، را لواحقی بر تلویحات دانسته که نشان دهنده اهمیت تلویحات است.۲ - مختصات حکمت اشراقی در تلویحاتبا وجود تصریح سهروردی و با این‌که برخی محققان [۵]
حسین نصر، «شهاب الدین سهروردی مقتول»، ترجمة رضا ناظمی، در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمدشریف، ج ۱، ص۵۳۱، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲ ش.
[۶]
یحیی بن حبش سهروردی، بخش طبیعیات از کتاب تلویحات، مقدمة سیدموسوی، ص ۵، چاپ حسین سیدموسوی، تهران ۱۳۸۰ ش.
تلویحات را اثری در اصول و قواعد فلسفه مشائیان دانسته‌اند، آرایی در آن مطرح شده که از مختصات حکمت اشراقی سهروردی است؛ از جمله، نبودن برهان بر حصر مقولات در دَه مقوله [۷]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۱۲، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
و تقدم علم حضوری بر علم حصولی و اصالت آن در شناخت. [۸]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق،ج۱، ص۷۰ـ۷۱، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
۳ - محتوای تلویحاتتلویحات مشتمل بر سه بخش است: علم اول ( منطق )، علم ثانی (طبیعی)، و علم ثالث ( الاهیات ). بخش منطق دارای شش مَرصد و سی وهشت تلویح و سه مطلع و دو فصل و سه ضابط است. ظاهراً بخشِ منطق مطابق تبویب و عنوان بندی معمول کتابهای منطقی نیست. یکی از منابع سهروردی در تألیف این بخش، البصائرالنّصیریّـة زین الدین عمربن سَهلان ساوی بوده، زیرا تعریف و توصیف برخی اصطلاحات منطقی و عناوین و محتوای بعضی مباحث این بخش، شبیه بصائرالنّصیریّة است. [۹]
یحیی بن حبش سهروردی، منطق التلویحات،ج۱، ص۵، چاپ علی اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ ش.
[۱۰]
یحیی بن حبش سهروردی، منطق التلویحات،ج۱، ص۸۰، چاپ علی اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ ش.
[۱۱]
یحیی بن حبش سهروردی، منطق التلویحات،ج۱، ص۸۲، چاپ علی اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ ش.
[۱۲]
ابن سهلان ساوی، البصائر النّصیریّة فی علم المنطق، بهامشه تعلیقات و شروح محمد عبده،ص ۳۵، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۳]
ابن سهلان ساوی، البصائر النّصیریّة فی علم المنطق، بهامشه تعلیقات و شروح محمد عبده، ص۲۶۱، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۴]
ابن سهلان ساوی، البصائر النّصیریّة فی علم المنطق، بهامشه تعلیقات و شروح محمد عبده، ص۲۶۷، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
بخش منطق تلویحات با بخش منطق حکمة الاشراق تفاوتهایی دارد؛ مثلاً، در منطق التلویحات [۱۵]
یحیی بن حبش سهروردی، منطق التلویحات، ج۱، ص۲، چاپ علی اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ ش.
منطق «علم» دانسته شده، اما در حکمة الاشراق [۱۶]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق،ج۲، ص۱۳، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
از منطق با عنوان «آلت» یاد شده است.در منطق التلویحات [۱۷]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۳، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
از دلالت مطابقه و تضمن و التزام نام برده شده، اما در منطق حکمة الاشراق [۱۸]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۱۴، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
آن سه دلالت بترتیب دلالت قصد و حیطه و تطفّل نامیده شده است.بخش طبیعیات تلویحات مشتمل بر چهار مرصد و شش مورد و بیست ودو تلویح است که هریک از مرصدهای چهارگانه به یکی از مسائل مهم طبیعیات اختصاص دارد، بدین قرار: مرصد اول درباره حقیقت جسم و احوال و خواص آن، جهت، مکان، حرکت، زمان و احوال و لوازم آنها؛ مرصد دوم درباره اجسام بسیط و اقسام آنها و طبقات گوناگون عناصر؛ مرصد سوم درباره مزاج ، ترکیب، آثار عُلوی و معادن ؛ مرصد چهارم، که مهمترین قسمت طبیعیات است، در باره نفوس نباتی و حیوانی و انسانی، و قوا و حالات آنها. سهروردی در ادامه بحث نفس انسانی کوشیده است که تجرد نفس را اثبات کند. بخش سوم، حاوی یک مقدمه، چهار مورد، یک مرصاد و چهارده تلویح است. این بخش با تقسیم حکمت به نظری و عملی آغاز شده و در مراحل بعدی بیشتر به صورت پرسش و پاسخهای فلسفی است. در خلال این پرسش و پاسخها، مسائل گوناگون فلسفی مطرح شده و گاه اقوال ابن سینا نقل و بررسی گردیده است. [۱۹]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۱۰، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۲۰]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۳۴،چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۲۱]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۶۹، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
سهروردی در این بخش آنچه را که بعدها در کتابهای فلسفی با عنوان «الاهیات بالمعنی الاخص» معروف شد، در قالب برخی موضوعات و مباحث مربوط به واجب الوجود مطرح کرده که نمونه آن بحث قاعده الواحد است. [۲۲]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۵۰، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
احتمالاً مهمترین اصل شناخت شناسی حکمت اشراقی در این بخش تلویحات آمده است.به نظر سهروردی، ادراک نفس از شی ء یا ادراک مدرِک از مُدرَک به علت اتحاد نفس با عقل فعال نیست؛ زیرا دو شی ء به یک شی ء تبدیل نمی‌گردد، مگر به صورت آمیختگی و اتصال یا ترکیب مجموعی که اینها صرفاً از خواص اجسامند. [۲۳]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۶۷، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
بنابراین، مسئله اکتساب مبانی علم از طریق اتحاد، با اشکالات منطقی و طبیعی و مابعدالطبیعی مواجه است. اما راه حل مشکل شناخت را سهروردی در این بخش به اختصار بیان کرده که عبارت است از شناخت مدرِک از مدرَک به علتِ پیدایی اضافه (نسبت) اشراقی در هنگام تلاقی موضوع مدرِک با مدرَک، و این به‌طور کلی مبیّن علم حضوری است که اشکال وارد بر نظریه مشائی اتحاد نفس با عقل فعال را بر طرف می‌کند. [۲۴]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۶۹ـ۷۱، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
گفتنی است که سهروردی در جایی از این بخش [۲۵]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۱۲، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
طرح مقولات را از شخصی فیثاغوری به نام اَرخوطَس دانسته است نه از ارسطو .۴ - ذکر تلویحات در منابع دانشمنداناز تلویحات در منابع قدیم [۲۶]
ابن ابی اصیبعه، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۲، ص۱۷۰، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/ ۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
[۲۷]
ابن خلکان، ج۶، ص۲۷۰.
[۲۸]
محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، ج۲، ص۱۲۸،چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/ ۱۹۷۶.
و نیز در آثار متأخران [۲۹]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، مقدمة کوربن، صVII، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
به عنوان اثری مهم از سهروردی یاد شده است.۵ - شروح تلویحاتبر تلویحات سه شرح نوشته شده است: التنقیحات فی شرح التلویحات از شمس الدین محمد بن محمود شهرزوری [۳۰]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، مقدمة کوربن، صLXXIII-LXII، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
التنقیحات فی شرح التلویحات نوشته سعد بن منصور بن کَمّونه ، که آن را حسین ضیائی و احمد الوشاح در ۱۳۸۱ ش/ ۲۰۰۲ در کالیفرنیا چاپ کرده‌اند. [۳۱]
محمدبن محمود شهرزوری، شرح حکمة الاشراق، پیشگفتار ضیائی تربتی، ص ۱۹، چاپ حسین ضیائی تربتی، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۳۲]
یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، ج۱، مقدمة کوربن، صLXXIII-LXII، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش.
حل المشکلات من کتاب التلویحات از علامه حلّی . [۳۳]
آقابزرگ طهرانی، ج۷، ص۷۴.
۶ - بخشهای تلویحاتبخشهای سه گانه تلویحات به‌طور جداگانه تصحیح و چاپ شده‌اند. بخش منطق را علی اکبر فیاض با عنوان منطق التلویحات در ۱۳۳۴ ش بخش طبیعیات را سیدحسین سیدموسوی با عنوان بخش طبیعیات از کتاب تلویحات در ۱۳۸۰ ش و بخش الاهیات را نیز هانری کوربن در جلد اول مجموعه مصنفات شیخ اشراق در ۱۳۵۵ ش در تهران تصحیح و چاپ کردند. ۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ابن ابی اصیبعه، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/ ۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲. (۳) ابن خلّکان. (۴) ابن سهلان ساوی، البصائر النّصیریّة فی علم المنطق، بهامشه تعلیقات و شروح محمد عبده، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳. (۵) زرکلی. (۶) یحیی بن حبش سهروردی، بخش طبیعیات از کتاب تلویحات، چاپ حسین سیدموسوی، تهران ۱۳۸۰ ش. (۷) یحیی بن حبش سهروردی، مجموعة مصنفات شیخ اشراق، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۵۵ ش. (۸) یحیی بن حبش سهروردی، منطق التلویحات، چاپ علی اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ ش. (۹) محمدبن محمود شهرزوری، شرح حکمة الاشراق، چاپ حسین ضیائی تربتی، تهران ۱۳۷۲ ش. (۱۰) محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/ ۱۹۷۶. (۱۱) حسین نصر، «شهاب الدین سهروردی مقتول»، ترجمة رضا ناظمی، در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمدشریف، ج ۱، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲ ش؛ ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التلویحات‌اللوحیة والعرشیة»، شماره۳۸۵۱. |