اصول فهم قرآنقرآن به روشنی و صراحت دلالت دارد بر اینكه دست كم برخی آیات آن تأویل دارد و تأویل آن را جز خود خداوند و راسخان در علم كسی نمی داند با این حال فهم آیات قرآن غیر ممکن نیست و با رعایت اصولی که در فهم آن موثر است می‌توان به مدلول آیات پی برد. ۱ - معنای لغوی"فهم" در لغت به معنای شناختن یا تعقل آمده است، [۱]
. فراهیدى، خلیل بن احمد؛ كتاب العین، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۰ ق، چاپ دوم، ج۴، ص ۶۱.
فهمت الشیء یعنی عرفته یا عقلته. برخی آن را شناختن با قلب معنا کرده‌اند. [۲]
. ابن منظور، محمد بن مكرم؛ لسان العرب، بیروت، دار صادر، سال ۱۴۱۴ ق، چاپ سوم، ج۱۲، ص ۴۶۰.
و معادل فارسی آن رادانستن میگویند. [۳]
. قرشى، سید على اكبر؛ قاموس قرآن، تهران، دار الكتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ ش، چاپ ششم، ج۵، ص ۲۰۵.
ماده فهم در قرآن کریم تنها یک بار به کار رفته است:«فَفَهَّمْناها سُلَیمانَ ...» ما (حكم واقعى) آن را به سلیمان فهماندیم .... اهل لغت ماده فهم را برای معانی دانسته و به کار بردن آن را برای ذوات صحیح نمی‌دانند؛ مثل «فهمت الكلام»، ولى «فهمت الرّجل» صحیح نیست. [۵]
. قاموس قرآن،ج ۵، ص۲۰۵.
و فهم قرآن هم از باب معانی است، میخواهد مطالبی را به انسان منتقل کند؛ از این جهت که خداوند در قرآن کریم برای ایراد مقاصد خود از زبان عربی استفاده کرده، معانی را از ماوراء الطبیعت در شبکه الفاظ با چینش بلاغی فوق العاده اعجازانگیز، قرار داده است. همچنین از این جهت که قرآن در حدود هزار و چهار صد سال قبل نازل شده، رویدادهای آن زمان برای فهم بهتر قرآن مؤثر است؛ پس به طور قطع امروزه برای فهم معانی قرآن باید اصول و قواعدی را بیان کنیم ،که با بهره گیری از آن، قرآن را بفهمیم. اما برای فهم قرآن تنها آنچه که برای فهم کلام عربی کافی است کفایت نمی‌کند؛ بلکه علاوه بر آن، دانش‌های دیگری نیز لازم دارد. باید توجه داشت که معانی قرآن مراتب گوناگون دارد چنانکه معصومین فرموده‌اند قرآن علاوه بر ظاهر، باطن ی غیر از آن دارد؛ اما مقصود ما در اینجا از فهمیدن قرآن، درک معانی آن، به مقدار آشکار شدن ظاهر کلام برای انسان است. ۲ - اصول فهم قرآنبرای فهم مطالب قرآن کریم برخی از صاحب نظران در این عرصه، اصولی را در کتابهای علوم قرآنی، مقالات یا مقدمه تفاسیر تدوین کرده‌اند، که در این نوشتار، ما مهمترین این اصول را میآوریم: ۲.۱ - در نظر گرفتن قواعد ادبی و لغت عربقرآن به زبان عربى و در نهایت فصاحت و بلاغت نازل شده و مطابق با زبان متداول عصر بعثت میباشد. بنابراین در فهم مطالب آن باید شخص به قواعد ادبی (صرف، نحو، علوم بلاغت) و لغات عربی آشنایی کافی داشته باشد و می‌توان گفت نخستین علمی که براى درك و فهم قرآن نیاز داریم و بایستى به آن پرداخته شود، علم الفاظ است. [۶]
. خسروی حسینی, سید غلامرضا؛ ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن, انتشارات مرتضوی، تهران، ۱۳۷۵ ش، چاپ دوم ، ج۱، ص: ۱۳۶.
۲.۲ - در نظر گرفتن روایات تفسیرىپیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به حکم قرآن مفسر و مبین قرآن است. چنانکه در قرآن می‌خوانیم: «فَإِنَّما یسَّرْناهُ بِلِسانِک لَعَلَّهُمْ یتَذَکرُونَ» ما آن [۳] را بر زبان تو آسان ساختیم، شاید آنان متذكّر شوند! این آیه تفریع است بر تمام مطالب گذشته و منظور از «یسرناه» ظاهراً آسان كردن فهم قرآن است. [۸]
. قرشى، سید على اكبر؛ تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ ش، چاپ سوم، ج۱۰، ص ۹۳.
بنابراین از این آیه و همچنین از آیه:«وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّكْرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ و لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ» و ما این ذكر [۵] را بر تو نازل كردیم، تا آنچه به سوى مردم نازل شده است براى آنها روشن سازى شاید اندیشه كنند! روشن می‌شود که گفتار پیامبر در فهم قرآن حجیت دارد، و ائمه اطهار نیز این حجیت را از قرآن و از پیامبر اسلام، مثل حدیث ثقلین، گرفته‌اند. ۲.۳ - توجه به سیاق آیاتدر مقام فهم و برداشت از قرآن، ملاحظه مجموع آیات و در نظر داشتن سازگارى و هماهنگى مدلول آنها با یكدیگر ضرورى است. نباید آیه یا آیاتى از قرآن را بدون ملاحظه سازگاریش با سایر آیات، بررسى كرد؛ به دلیل اینکه قرآن مجموعه واحدى است كه هدف واحدى را دنبال مى‌كند. همچنین آیات آن به محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقید و... تقسیم مى‌شوند که باید در کنار هم تفسیر و معنا بیابند. [۱۰]
. زارعى، حبیب الله؛ مقاله قواعد فهم قرآن(نگاهی به شش قاعده اصلی)، فصلنامه معرفت، شماره ۲۴.
۲.۴ - در نظر گرفتن مبانى تفسیر قرآنمسائل متعددى وجود دارد كه هر گونه موضع‌گیرى مثبت یا منفى و پذیرش یا عدم پذیرش آنها در تفسیر آیات مؤثر بوده و مفسر باید این مسائل را به نحو صحیح و دقیق فراگرفته و در تفسیر خود، آنها را مبنا قرار دهد. مانند: اعجاز قرآن، حقانیت بیانات قرآنى، جامعیت قرآن، مصونیت قرآن از تحریف،ابدیت قرآن و.... ۲.۵ - درنظر گرفتن شأن نزول و تاریخ نزولشأن نزول و سبب نزول وقایعی هستند که یک یا چند آیه به سبب آنها نازل شده و از این رو که آیات قرآن متناسب با زمان نزول و وقایع آن زمان بوده‌اند، می‌توان به طور قطع گفت که سبب نزول آیات کلید فهم قرآن است. [۱۱]
. اسلامى، محمد جعفر؛ شأن نزول آیات، تهران، نشر نى،۱۳۸۳ ش، چاپ اول، ص۱۰.
همچنین برخی تاریخ نزول را- گرچه یقینی نباشد- مفید و قابل استفاده در فهم قرآن میدانند. [۱۲]
. تفسیر احسن الحدیث، ج۱، ص ۱۲ و حجتى، سید محمد باقر؛ اسباب النزول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ۱۳۷۷ ش، چاپ ششم، ص ۷۱.
۲.۶ - مبانی و قواعد فهم قرآنمفسران و قرآن‌پژوهان، قواعدی برای فهم قرآن ذکر کرده‌اند. آنان آشنایی با علم صرف و نحو و معانی و بیان، توجه به روایات آشنایی با قواعد کلی در علم اصول فقه، آشنایی با شان نزول را از مهمترین قواعد درک و فهم آیات الهی می‌شمارند. امام خمینی نیز با اذعان به این نکته که آشنایی با قواعد زبان عرب و بلاغت و فصاحت آن لازم است، باور دارد آشنایی با قواعد کلی خطابات (عموم و اطلاق و تخصیص و تقیید) در فهم قرآن لازم است، زیرا شارع مقدس همان روش عرف را در خطاب‌های خود استفاده کرده است. ایشان آشنایی با رشته‌های گوناگون علوم را نیز در حل و پرده‌برداری از ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی مؤثر می‌داند و درعین‌حال این امور را برای دستیابی به فهم بطون قرآن کافی نمی‌داند و برای دستیابی به معارف حقیقی و باطنی قرآن، طهارت قلب و تزکیه نفس را لازم می‌شمارد. امام خمینی یکی از قواعد مهمی که به واسطه آن، بسیاری از معانی تاویلی آیات روشن می‌شود و کلید معرفت به رازهای قرآن است، ارجاع الفاظ به روح معانی و حقیقت آن می‌داند، به این معنا که الفاظ در حقیقت برای معانی عامی وضع شده‌اند که این معانی عرفی در کاربردهای متداول، یکی از مصادیق آن به شمار می‌رود برای نمونه لفظ رحمت در وضع آن رقت و عطوفت اخذ نشده و مقید به آن نیست و در ذهن عامه این امر دخالت دارد. همچنین یکی از مبانی مهم در فهم قرآن تزکیه نفس و مجاهدت با آن است و همچنین ازجمله قواعد فهم قرآن راهیابی به معانی تاویل قرآن است، لکن برای قلب‌هایی که دارای انحراف و اعوجاج هستند، تاویل راه ندارد؛ بلکه به باور ایشان تاویل‌هایی که بر اساس هوای نفسانی باشد، در حقیقت تفسیر به رای می‌باشند. [۱۸]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۸، ص۵۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۳ - پانویس
۴ - منبع• سایت معارف قرآن • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |