ادله متعارضادله متعارض به دلایلِ دارای تنافی ذاتی یا عرضی به حسب مدلول می‌شود. ۱ - تعریفادله متعارض، به دو یا چند دلیل گفته می‌شود که میان مدلول آنها تنافی است، مانند دلیلی که می‌گوید:« نماز جمعه واجب است» و دلیل دیگر که می‌گوید:«نماز جمعه واجب نیست»؛ در این جا دو دلیل در حکم نماز جمعه با هم تنافی دارند. ۲ - انواع تنافی دلیلینتنافی میان دو یا چند دلیل، گاهی ذاتی است و گاهی عرضی. ۲.۱ - تنافی ذاتیتنافی ذاتی یا به خاطر اجتماع نقیضین است، همانند مثال سابق، و یا به خاطر اجتماع ضدین می‌باشد، مثل این که دلیلی می‌گوید:«نماز جمعه در عصر غیبت واجب است» و دلیل دیگر می‌گوید:«نماز جمعه در عصر غیبت حرام است». ۲.۲ - تنافی عرضیتنافی عرضی به معنای تعارض میان دو یا چند دلیل، به واسطه دخالت عوامل خارجی است، مثل این که دلیلی می‌گوید:«در ظهر جمعه نماز جمعه واجب است». و دلیل دیگر می‌گوید:«درظهر جمعه نماز ظهر واجب است» و از نظر عقل انجام دادن هر دو نماز اشکالی ندارد، ولی در خارج، اجماع قائم شده است که در یک زمان بیش از یک نماز واجب نیست. ۳ - شروط تحقق تعارضبرای تحقق تعارض میان دو یا چند دلیل وجود شرایط ذیل ضروری است: ۱. یکی از دو دلیل به تنهایی و یا هر دو دلیل با هم، قطعی نباشند؛ ۲. در حجیت هر یک از دو « اماره ظنی متعارض»، ظن فعلی معتبر نباشد، بلکه یا در حجیت هر دو دلیل و یا دست کم در حجیت یکی از دو دلیل، ظن شأنی ملاک باشد؛ ۳. هر کدام از دو دلیل فی نفسه دارای شرایط حجیت باشند؛ ۴. یکی از دو دلیل، حاکم بر دلیل دیگر نباشد؛ ۵. یکی از دو دلیل، وارد بر دلیل دیگر نباشد؛ ۶. دو دلیل متزاحم نباشند؛ ۷. مدلول دو دلیل با یکدیگر متنافی باشد، به گونه‌ای که اجتماع مدلول هر دو، محال باشد. در این که تنافی میان دو دلیل، در ناحیه مدلول آن است یا در ناحیه دلالت، بین شیخ انصاری و آخوند خراسانی اختلاف است. [۵]
التعارض و الترجیح بین الادلة الشرعیة، عزیز برزنجی، عبداللطیف عبدالله، ج۱، ص۵۲.
۴ - پانویس
۵ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۳۶، برگرفته از مقاله «ادله متعارض». |