اخبار المدینه (ابن زباله)اخبار المدینه ابن زباله نخستین کتاب تاریخ مدینه، نوشته محمد بن حسن مخزومی، معروف به ابن زباله (م. حدود۲۰۰ق.) می‌باشد. ۱ - نسخه‌های اخبار المدینهاز اخبار المدینه ابن زباله تاکنون نسخه‌ای یافت نشده است. نسخه موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی که احتمال داده‌اند اخبار المدینه ابن زباله باشد، [۱]
فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۴۷۹.
همان المناسک ابواسحاق حربی (م. ۲۸۵ق.) در راه شناسی حج و مناطق و مکان‌های مدینه است. [۲]
المناسک، ص۲۷۱.
سخاوی در سده نهم ق. اخبار المدینه را دیده و آن را مجلدی پربرگ خوانده است. [۳]
الاعلان، ص۲۷۴.
در همان سده، سمهودی با هدف تلخیص [۴]
لمحات عن تاریخ جزیرة العرب، مج۲۴، ص۲۹۸.
آثار اصلی درباره مدینه، به گزینش اطلاعات و گزارش‌های اخبار المدینه پرداخته است. اما گویا این نسخه از کتاب در حریقی در مسجدالحرام، همراه کتابخانه و کتاب پربرگ خود سمهودی که وفاء الوفای کنونی تلخیص آن است، از میان رفته باشد. [۵]
وفاء الوفاء، ج۲، ص۴۱۵-۴۱۶.
از آن پس نسخه‌ای از اخبار المدینه دیده نشده است. اما عمده اطلاعات و گزارش‌های آن با انتقال به متون و منابع مدینه شناسی محفوظ مانده است.۲ - معرفی اجمالی مؤلف۲.۱ - زندگینامهمحمد بن حسن بن ابی الحسن قرشی مخزومی مدنی با کنیه ابوالحسن یا ابوعبدالله و شناخته شده به ابن زباله، از تاریخ نگاران، راویان و نسب شناسان سده دوم ق. در مدینه است. گفتنی است زباله به فتح یا ضم زاء [۷]
معجم البلدان، ج۳، ص۱۲۹.
[۸]
تقریب التهذیب، ج۲، ص۶۶-۶۷.
از نواحی کهن مدینه بوده است. [۹]
وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۵۲.
به احتمال، وی در حدود سال ۲۰۰ق. درگذشت. [۱۰]
الاکمال، ج۴، ص۱۷۱.
[۱۱]
تهذیب الکمال، ج۱۶، ص۲۰۲.
[۱۲]
تقریب التهذیب، ج۲، ص۶۷.
بر پایه تصریح ابن حجر، او از اصحاب مالک بن انس به شمار می‌آید [۱۴]
تهذیب التهذیب، ج۹، ص۱۰۱.
[۱۵]
وفاء الوفاء، ج۱، ص۶۲.
و از محضر بسیاری از محدثان و دانشوران سده دوم ق. بهره برده است. مزی، فهرستی جامع از استادان، شاگردان و راویان ابن زباله ترتیب داده است. [۱۶]
تهذیب الکمال، ج۱۶، ص۲۰۲-۲۰۵.
برخی از استادان وی عبارتند از: ابراهیم بن قدامه مدنی، اسامة بن حفص مدنی، عبدالله بن محمد بن ابی فروه، و عبدالله بن وهب. صلاح عبدالعزیز بن سلامه، محقق کتاب، با کاوش در سلسله اسناد و متون حدیثی، به شناسایی ۱۰۵ تن از مشایخ روایی ابن زباله پرداخته است. از شاگردان نام آور وی می‌توان به عمر بن شبه نمیری، زبیر بن بکار، و یحیی بن حسن علوی اشاره کرد. اینان در مدینه پژوهی به روش و سبک او توجه کرده، آثاری پدید آورده‌اند که تاکنون جز کتاب ابن شبه نسخه‌ای از آن‌ها یافت نشده است.۲.۲ - جایگاه حدیثیرجال شناسان ابن زباله را به جعل حدیث و کذب متهم نموده و او را تضعیف کرده‌اند. [۱۷]
الضعفاء الصغیر، ص۱۰۳.
[۱۸]
الجرح و التعدیل، ج۷، ص۲۳۸.
اما سمهودی معتقد است در گزارش‌ها و نقل شده‌های مشترک میان ابن زباله و یحیی بن حسن علوی، باید به ابن زباله اعتماد کرد؛ زیرا یحیی مورد اعتماد است. [۱۹]
وفاء الوفاء، ج۲، ص۶۵.
گزارش‌های سمهودی از کتاب‌های این دو تاریخ نگار نشان می‌دهد که آن‌ها در بسیاری از اخبار اشتراک دارند.۲.۳ - آثار دیگرجز اخبار المدینه، دو اثر دیگر به ابن زباله نسبت یافته است: [۲۰]
تهذیب التهذیب، ج۹، ص۱۱۷.
مثالب الانساب، و ازواج النبی. زبیر بن بکار که شاگرد و راوی ابن زباله بوده، گزیده‌ای از ازواج النبی فراهم آورده است. [۲۱]
المنتخب من کتاب ازواج النبی، ص۱۵-۱۶.
ابن ندیم به آثاری دیگر از وی در شعر و ادب اشاره کرده است. [۲۲]
الفهرست، ص۱۲۱.
۳ - اهمیت و روشروش ابن زباله در تاریخ نگاری از اعتماد و توجه تاریخ نگاران برخوردار شده است. مصحح کتاب ابن شبه، اثر ابن زباله را نخستین تاریخ مدون مدینه و پیشتاز در مدینه شناسی شمرده و به اهمیت و تاثیر و نفوذ آن در تاریخ نگاران بعدی اشاره کرده است. [۲۳]
تاریخ المدینه، مقدمه، صل.
ابن زباله در شناسایی مطالب مربوط به مدینه و مکان‌ها و رویدادهای آن، از مشاهدات عینی تا فراگیری از دانشوران آن دوران فروگذار نکرده، تلفیقی از تاریخ و جغرافیا را در روش تاریخ نگاری خویش به کار گرفته است. گویا روش وی در مدینه شناسی، اساس کارهای مدائنی (م. ۲۲۸ق.)، ابن شبه (م. ۲۶۲ق.) و یحیی علوی (م. ۲۷۷ق.) بوده است. به نظر می‌رسد تقسیم مباحث به فضیلت‌ها، چاه‌ها، راه‌ها، مساجد، ساکنان، نام‌ها، و خانه‌های مدینه و دیگر عنوان‌های موضوعی که بعدها رسم شد، از ابن زباله بر جای مانده است. [۲۴]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۲۵۱.
دیگر ویژگی کار او توجه به سیر تاریخی تحولات اجتماعی مدینه و توسعه شهری و ثبت خانه‌ها و ساکنان آن دوران است. وی در هر موضوع به ارائه پژوهشی جامع [۲۵]
موسوعة مکة المکرمه، ج۲، ص۱۹۷.
و گسترده می‌پردازد و همه گزارش‌ها و اخبار را نقل می‌کند. به تعبیر صلاح عبدالعزیز بن سلامه، او به عمران شهری (ص۲۴۷) و تحولات جغرافیایی مدینه توجهی ویژه نشان می‌دهد و وضعیت محلات، قبایل، بازارها، توسعه و تعمیر خانه‌ها و مساجد، و سرنوشت ساکنان محلات را به طور دقیق مشخص می‌کند. نیز در شناسایی نام‌ها، کلمات و نکات ادبی بسیار دقت می‌ورزد. بر پایه روش عمومی تاریخ نگاران مدنی، مسائل و نکات ادبی و شعر در گزارش‌های وی نیز بازتاب یافته است. (برای نمونه به این منبع رجوع کنید [۲۶]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۶۹.
[۲۷]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۷۱.
[۲۸]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۷۳.
[۲۹]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۷۶.
[۳۰]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۸۱.
).۴ - استفاده تاریخ‌نگاران از کتاباز تاریخ نگاران کهن تر که از کتاب ابن زباله بهره برده‌اند، می‌توان به زبیر بن بکار اشاره کرد که در شناسایی نام‌های مدینه و دیگر موضوعات به دیدگاه وی استناد کرده است. [۳۱]
التعریف بما آنست الهجره، ص۵۱.
[۳۲]
التعریف بما آنست الهجره، ص۵۳.
[۳۳]
التعریف بما آنست الهجره، ص۷۲.
[۳۴]
التعریف بما آنست الهجره، ص۱۰۱.
[۳۵]
التعریف بما آنست الهجره، ص۱۱۳.
[۳۶]
التعریف بما آنست الهجره، ص۱۲۶.
[۳۷]
التعریف بما آنست الهجره، ص۱۴۴.
[۳۸]
التعریف بما آنست الهجره، ص۱۴۹.
در المناسک حربی (م. ۲۸۵ق.) بازتاب اطلاعات اخبار المدینه ابن زباله را به روشنی می‌توان دید. [۳۹]
المناسک، ص۳۶۰.
[۴۰]
المناسک، ص۳۶۸.
[۴۱]
المناسک، ص۳۸۲.
[۴۲]
المناسک، ص۳۹۶.
[۴۳]
المناسک، ص۴۲۵.
[۴۴]
المناسک، ص۶۵۵.
[۴۵]
المناسک، ص۶۵۶.
همچنین نویسنده الدرة الثمینه بیشتر از طریق زبیر بن بکار، نقل شده‌ها و منصوصات ابن زباله را گسترش داده است. در کتاب التعریف بما آنست الهجره نوشته مطری، گزارش‌های تاریخی و جغرافیایی ابن زباله در وصف جای‌ها و مساجد و چاه‌های مدینه بازتاب یافته است. منابع متاخر مدینه شناسی مانند بهجة النفوس مرجانی (م. ۷۶۹ق.)، تحقیق النصره مراغی (م. ۸۱۶ق.)، المغانم المطابه فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق.)، التحفة اللطیفه سخاوی (م. ۹۰۲ق.) و بیش از همه وفاء الوفای سمهودی (م. ۹۱۱ق.) از گزارش‌ها و آگاهی‌های تاریخی ابن زباله بهره گرفته‌اند.۵ - محتواصلاح عبدالعزیز بن سلامه از راه گزارش‌های سمهودی، ابن نجار، مراغی، سخاوی، فیروزآبادی و دیگر تاریخ نگاران مدینه، اثر گمشده ابن زباله را به منزله رساله دکترای خویش بازسازی کرده است. این اثر شامل یک مقدمه، چهار فصل و خاتمه است. در مقدمه و فصل یکم و خاتمه، از زندگی، اسلوب تاریخ نگاری و ارزش گزارش‌های ابن زباله سخن رفته است. فصول بعد به اصل نقل شده‌ها و نصوص ابن زباله که چکیده‌ای از آن در دو بخش کلی ارائه شده، اختصاص یافته است: ۵.۱ - بخش اول۱. گزارش‌های ابن زباله درباره مسجدالنبی و دیگر مساجد مدینه و توسعه و تعمیر و کیفیت ساختمان وآگاهی‌های پیرامونی. بر پایه این گزارش‌ها، می‌توان نگرشی روشن تر به تاریخ مسجد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و نقش صحابه در ساختن آن یافت. وی با دقت، وضع مسجد و اندازه [۴۶]
تاریخ المسجد النبوی، ص۱۱۶.
و اطراف آن، خانه‌های پیرامون، و افزوده شدن هر بخش را توضیح داده است. معمولا همین توضیحات در کتب بعدی نیز آمده است. [۴۷]
اتحاف الزائر، ص۱۰۵-۱۰۷.
ابن زباله به سیره پیامبر و کارهای او در بنای مسجدالنبی و کیفیت تغییر قبله، منبر و حجره شریف، و رفت و آمد به مسجد اشاره کرده است. نیز چند نقل درباره سازنده منبر پیامبر و اندازه و ابعاد آن به دست می‌دهد. هم اندازه اولی منبر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و هم وضعیت و اندازه آن در دوران خویش را بیان نموده است. [۴۸]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۹۰.
در شرح حال ساکنان مدینه، آگاهی‌های گذشته را با دیده‌های خود، بدون تفصیل و حاشیه نویسی آمیخته است.از روایت‌های گوناگون ابن زباله، وضع حجره‌های پیرامون مسجدالنبی، قبر پیامبر و نیز ستون‌های مسجد مشخص می‌شود. او باب‌ها و نیز ستون‌های گوناگون را با نام‌های مخلقه، قرعه، توبه، وفود، مقام جبرئیل و سریر معرفی کرده است. در مجموع ۲۹۶ ستون که شش مورد آن در دیوار قبر شریف نبوی است، در سخن ابن زباله وصف شده است. [۴۹]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۹۳ـ۱۰۳.
در وصف درهای مسجد پیامبر، به سه در که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم قرار داد و نیز ۲۴ در تا دوران خود، اشاره می‌کند. محقق کتاب میان این گزارش ابن زباله و گزارش‌های تاریخ نگاران بعدی که ۲۰ در برای مسجدالنبی معرفی کرده‌اند، منافاتی ندیده؛ زیرا نحوه وصف و دسته بندی آن‌ها متفاوت است. بر پایه این گزارش، در دوم مسجد، «باب علی» خوانده شده که پشت خانه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم قرار گرفته و هنگام تعمیر دیوار، بسته شده است. [۵۰]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۰۴ـ۱۱۳.
در گفتار پیرامون تعمیر و توسعه مسجد، از افزوده‌ها و تغییرهای مسجدالنبی هنگام حکمرانی خلیفه دوم و سوم و ولید بن عبدالملک گزارش‌هایی کوتاه و سودمند آمده است. [۵۱]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۱۳ـ۱۲۲.
به گزارش ابن زباله و یحیی علوی، عمر بن عبدالعزیز نخستین کسی بود که برای مسجدالنبی محراب و شرفات (کنگره روی دیوار) ساخت، با این توجیه که این‌ها موجب زینت و زیبایی مسجد هستند. همچنین برای جلوگیری از کسب و کار در مسجد و نگهبانی و مراقبت از آن، کسی را به کار گماشت. [۵۲]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۲۲ـ۱۲۳.
شمار قندیل‌های مسجد در دوران ابن زباله ۲۹۰ عدد بوده است. وصف ابن زباله از مناره‌ها که نوآوری عمر بن عبدالعزیز بوده و نحوه اذان گفتن، فرستادن مصاحف به مساجد، سقایت مسجد، فرش‌های مسجد و برخی از آداب و آیین‌های همسایگی با مسجدالنبی و رفتن به آن و دیگر مساجد، از اهمیت و ارزشی ویژه برخوردار است. [۵۳]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۲۴ـ۱۳۳.
در اخبار المدینه آگاهی‌ها و گزارش‌هایی پرشمار درباره مصلاها و مسجدهای مناطق گوناگون مدینه آمده که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در آن‌ها نماز گزارده است؛ مانند مسجد فضیخ، مسجد بنی قریظه، مسجد قبا، مسجد قبلتین، و مسجد ذباب. همچنین درباره مساجد مسیر مکه و مدینه و جای‌های دیگر که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در آن‌ها نماز گزارده، گزارش‌های گوناگون آورده است. [۵۴]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۳۶ـ۱۶۳.
۵.۲ - بخش دوم۲. آگاهی‌هایی درباره نخستین ساکنان، تاریخ، نام‌ها، فضیلت‌ها و احکام، مقابر، چاه‌ها، وادی‌ها، بقاع، و بازارهای مدینه. ابن زباله همراه بررسی وضعیت انصار مدینه و سرگذشت و تاریخ سیاسی آن‌ها، [۵۵]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۶۴ـ۱۸۳.
پاره‌ای از احکام فقهی و فضیلت‌های این شهر مقدس را بیان می‌کند. [۵۶]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۱۸۴ـ۲۰۴.
در یادکرد آرامگاه‌های مدینه، از فضیلت سرزمین بقیع و نیایش شبانه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در آن جا خبر می‌دهد و در معرفی قبور و دفن شدگان در بقیع، از مقبره ابراهیم فرزند پیامبر و عثمان بن مظعون، آرامگاه آل عمر بن خطاب، قبر امام حسن علیه‌السلام، مدفن راس الحسین علیه‌السلام، و قبرهای فاطمه بنت اسد، عبدالرحمن بن عوف، صفیه بنت عبدالمطلب، اطهار المؤمنین، عثمان بن عفان، مالک بن سنان خدری، و نیز مقبره بنی سلمه یاد می‌کند. [۵۷]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۲۰۵ـ۲۱۰.
سپس بخشی از سیره اجتماعی را گزارش می‌نماید و به معرفی چاه‌ها و وادی‌ها و صدقات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم [۵۸]
اخبار المدینة، ابن زباله، ص۲۱۱ـ۲۳۱.
و گزارش درباره برخی محلات و مکان‌ها و روستاها و بازارهای مدینه می‌پردازد. در مجموع ۲۱ چاه حفر شده در مدینه به دست پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و نحوه حفر آن‌ها را معرفی می‌نماید.۶ - چاپهاعسیلان به نقل از کتاب ذخائر التراث العربی الاسلامی از گردآوری و نشر اخبار المدینه به دست فردیناند وستنفلد (م. ۱۸۹۹م.)، خاورشناس آلمانی خبر داده که آن را از وفاء الوفای سمهودی استخراج و تنظیم کرده است. [۵۹]
المدینة المنورة فی آثار المؤلفین، ص۳۰.
[۶۰]
تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۲۳.
[۶۱]
تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۲۰۱-۲۰۲.
این تصحیح در سال ۱۸۶۴م. با عنوان تاریخ المدینة لابن زباله چاپ شده است. [۶۲]
میقات حج، ش۲۳، ص۱۷۳، «کتاب شناسی تاریخ مدینه».
بدوی در معرفی آثار وستنفلد، به مشخصات کامل کتاب تاریخ المدینه به عنوان تلخیص وفاءالوفای سمهودی اشاره کرده و نامی از ابن زباله نبرده است. [۶۳]
موسوعة المستشرقین، ص۴۰۱.
در چاپی دیگر، صلاح عبدالعزیز بن سلامه به بازسازی کتاب پرداخته و آن را به دانشگاه ام القری در مکه ارائه کرده که به همت مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره در ۱۴۲۴ق. منتشر شده است.۷ - منابع مقالهاتحاف الزائر: ابن عساکر (م. ۶۱۸ق.)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم؛ اخبار المدینه: ابن زباله (م. ۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز، المدینه، ۱۴۲۴ق؛ الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ الاکمال فی رفع الارتیاب: علی بن هبة الله ابن ماکولا (م. ۴۷۵ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق؛ تاریخ الادب العربی: کارل بروکلمان، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق؛ تاریخ التراث العربی: فؤاد سزگین، ترجمه: فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق؛ تاریخ المدینة المنوره: ابن شبه (م. ۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، جده، دار الاصفهانی، ۱۴۰۲ق؛ تاریخ المسجد النبوی الشریف: محمد الیاس عبدالغنی؛ التعریف بما آنست الهجره: محمد بن احمد المطری (م. ۷۴۱ق.)، به کوشش سعید عبدالفتاح، مکه، مکتبة نزار البانی، ۱۴۱۷ق؛ تقریب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش مصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق؛ تهذیب الکمال: المزی (م. ۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی علیه‌السّلام (شماره ۱۳): دکتر آصف فکرت، آستان قدس رضوی؛ الفهرست: ابن الندیم (م. ۳۸۰ق.)، به کوشش تجدد؛ الجرح و التعدیل: ابن ابی حاتم الرازی (م. ۳۲۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۷۲ق؛ الضعفاء الصغیر: البخاری (م. ۲۵۶ق.)، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ لسان المیزان: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتاب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ لمحات عن تاریخ جزیرة العرب: حمد الجاسر، العرب؛ المدینة المنورة فی آثار المؤلفین: عبدالله بن عبدالرحیم عسیلان، المدینه، ۱۴۱۸ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر؛ معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق.)، به کوشش جمال طلبه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م. ۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق؛ المنتخب من کتاب ازواج النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : محمد بن حسن بن زباله بروایة الزبیر بن بکار، به کوشش العمری، المدینه، مطبعة الجامعة الاسلامیه، ۱۴۰۱ق؛ موسوعة المستشرقین: عبدالرحمن بدوی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۳م؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق؛ میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت؛ وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «اخبار المدینه ابن زباله»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۲۸. |