ابوعلی جوزجانیجوزجانی، ابوعلی حسن بن علی، از عرفای بزرگ خراسان در قرن سوم است. ۱ - نامابونُعَیم اصفهانی [۱]
احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۱۱۰، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
[۲]
احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۳۵۰، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
نام او را جرجانی (جورجانی) آورده است. [۳]
علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، ج۱، ص ۱۸۶، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
[۴]
علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، ص ۲۲۵، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش.
۲ - محل تولداز زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، زیرا در منابع، بیشتر به اقوال و آرای او پرداخته شده است. به سبب انتساب وی به جوزجان/ گوزگان، [۵]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۵۳۳، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
[۶]
عبداللّه بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۳۰۱، چاپ محمد سرور مولائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
احتمالاً در آن‌جا متولد شده است.۳ - مصاحبتسُلَمی [۷]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۲۴۲، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
به مصاحبت جوزجانی با حکیم ترمذی و محمد بن فضل بلخی اشاره کرده و گفته که وی تقریباً با ایشان هم سن بوده است؛ بنابراین، احتمالاً بیشتر عمر وی در قرن سوم سپری شده است.همچنین از گفته‌های سلمی [۸]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۲۴۴، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
بر‌می‌آید که جوزجانی با بایزیدِ بسطامی نیز مصاحبت یا گفتگویی داشته است.هُجویری [۹]
علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، ص ۲۲۵، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش.
او را مرید حکیم ترمذی و از همراهان ابوبکرِ ورّاق دانسته و گفته است که وی در زمانه خود بی‌نظیر بود.ابونعیم اصفهانی [۱۰]
احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۳۵۰، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
نیز از وی با تعبیر حِبر ربّانی یاد کرده است.۴ - مریداندر باره مریدان و شاگردان جوزجانی، اطلاع دقیقی وجود ندارد. پاره‌ای از سخنان او از طریق ابوبکر رازی و عبداللّه بن محمد رازی نقل شده [۱۱]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۲۴۲ـ۲۴۳، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
و هُجویری نیز [۱۲]
علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، ص ۲۲۵، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش.
ابراهیم سمرقندی را مرید وی معرفی کرده است.۵ - فضایلپیروی از سنّت و دوری از بدعت ، اهمیت ویژه‌ای نزد جوزجانی داشته [۱۳]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۲۴۳ـ۲۴۴، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
[۱۴]
محمد بن ابراهیم عطار، تذکره الاولیاء، ج۱، ص ۵۶۲ـ۵۶۳، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۱۵]
عبدالوهاب بن احمد شعرانی، الطبقات الکبری، ج ۱، ص۹۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و تحلیل و تفسیر رمزی مفاهیم، که از ویژگیهای گفتار صوفیان در آن دوره است، در سخنان وی نیز دیده می‌شود. [۱۶]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۲۴۳، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
[۱۷]
احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۳۵۰، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
[۱۸]
محمد بن ابراهیم عطار، تذکره الاولیاء، ج۱، ص ۵۶۳، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
در باب مفاهیمی چون سعادت، شقاوت، رضا ، صبر و تفویض هم سخنانی از وی نقل شده است. [۱۹]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۲۴۳ـ۲۴۴، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
[۲۰]
عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرساله القشیریه، ج۱، ص۲۰۰، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
از مجموع سخنان پراکنده‌ای که از وی نقل شده، می‌توان به دقت و موشکافی او در تحلیل مفاهیم و احوال عرفانی پی‌برد.تقریباً همه کسانی که ذکری از او به میان آورده‌اند، این عبارت را از وی نقل کرده‌اند که مردمان در غفلت به‌سر می‌برند و بر ظن و گمان تکیه می‌کنند و به خطا می‌پندارند که بر مدار حقیقت عمل می‌کنند و از روی مکاشفه سخن می‌گویند. [۲۱]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۲۴۵، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
[۲۲]
محمد بن ابراهیم عطار، تذکره الاولیاء، ج۱، ص ۵۶۲، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۲۳]
عبدالوهاب بن احمد شعرانی، الطبقات الکبری، ج ۱، ص۹۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
هجویری [۲۴]
علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، ص ۲۲۵ـ۲۲۶، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش.
در تفسیر این سخن، آن را اشاره به جاهلان ، خصوصاً جاهلان صوفیه، دانسته که پندارهایشان بی‌حقیقت است و از روی هوا سخن می‌گویند و می‌پندارند که از روی مکاشفه گفته‌اند؛ بر خلاف علمای ایشان که حقیقتشان بی‌پندار است، زیرا تنها رؤیتِ حقیقی جلال و جمال حق است که پندارها را از سر بیرون می‌کند.۶ - آثارکَلاباذی [۲۵]
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص ۳۲ـ۳۳، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
ابوعلی جوزجانی را در زمره کسانی چون حارثِ محاسبی، یحیی بن معاذ، حکیم ترمذی و ابوبکر ورّاق آورده است که در باره علم معاملت سخن گفته و تألیفاتی داشته‌اند.همچنین گفته‌اند که وی تألیفات مشهوری در علم آفات (آسیب‌شناسی سلوک) و ریاضات و مجاهدات داشته، [۲۶]
علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، ص ۲۲۵، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش.
[۲۷]
عبداللّه بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ج۱، ص ۳۲۸، چاپ محمد سرور مولائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۸]
عبدالوهاب بن احمد شعرانی، الطبقات الکبری، ج ۱، ص۹۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
اما نام این آثار ذکر نشده است و اکنون نیز اثر مستقلی از وی در دست نیست.۷ - فهرست منابع(۱) احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷. (۲) عبداللّه بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمد سرور مولائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۳) محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰. (۴) عبدالوهاب بن احمد شعرانی، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۵) محمد بن ابراهیم عطار، تذکره الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. (۶) عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرساله القشیریه، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۷) ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶. (۸) علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش. (۹) علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعلی جوزجانی»، شماره۵۲۰۰. |