ابوعبید ابن‌مسعود بن عمرو ثقفیاَبو عُبِیْدِ ثَقَفی، ابن مسعود بن عمرو بن عُمَیر بن عوف (د ۱۳ق/۶۳۴ م)، سردار مشهور عرب در جنگ با ایرانیان و پدر مختار ثقفی بود. ۱ - فرماندهی جنگ با ایرانیانچون عمر بن خطاب به خلافت نشست و از گزارش مثنی بن حارثه مبنی بر پیشروی ایرانیان آگاه شد، مسلمانان را به جنگ با ایرانیان برانگیخت؛ اما به سبب شهرت ایرانیان به پایداری و جنگجوی و دشمن شکنی، کسی داوطلب جنگ نمی‌شد. [۱]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۴۴.
[۲]
ابن اعثم، احمد، کتاب الفتوح، ج۱، ص۱۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸ م.
[۳]
ابن اعثم، احمد، کتاب الفتوح، ج۱، ص۱۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸ م.
تا آن‌که ابوعبید به پاخاست و سعد بن عبید انصاری و سلیط بن قیس انصاری نیز با او همراه شدند و مردم نیز به پا خاستند. عمر نیز ابوعبید را به فرماندهی برگزید و روانه جنگ کرد. [۴]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۴۴.
[۵]
ابن اعثم، احمد، کتاب الفتوح، ج۱، ص۱۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸ م.
[۶]
ابن اعثم، احمد، کتاب الفتوح، ج۱، ص۱۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸ م.
[۷]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
همچنین به مثنی بن حارثه نیز دستور داد که به ابوعبید بپیوندد و در اطاعت او باشد. [۸]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
[۹]
دینوری احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۳، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، بغداد، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹ م.
۲ - جنگ در نقاط مختلفاز این سو، رستم فرخزاد ، سردار ایرانی، از خراسان راه عراق پیش گرفت و نرسی (از خویشاوندان خسرو پرویز) را به کَسْکَر و جابان را به بِهقُباد پایین فرستاد [۱۰]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۴۸.
. ابوعبید سه بار در نقاط مختلف با سپاهیان ایران جنگ کرد: نخست در محلی به نام نَمارق، بین حیره و قادسیه ، ایرانیان را درهم شکست. در این نبرد جابان اسیر شد و خود را به فدیه آزاد ساخت. [۱۱]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۴۸-۴۴۹.
[۱۲]
خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۱۰۸،به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸ م.
[۱۳]
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲، ص۵، قاهره، ۱۳۶۸ ق.
رستم فرخزاد سپاهی دیگر به سوی کسکر جالینوس روانه جنگ کرد. ابن بار ابوعبید از نمارق به سوی کسکر راند و نرسی را درهم شکست و غنایم بسیار به چنگ آورد. [۱۴]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۵۱
. سپس به جالینوس در باروسما تاخت، ولی کار به صلح انجامید و قرار شد ایرانیان هر نفر ۴ درهم فدیه دهند. [۱۵]
خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۱۰۸،به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸ م.
[۱۶]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
[۱۷]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵۱، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
۳ - رویارویی با فیلهارستم فرخزاد، پس از این واقعه، مردانشاه، مشهور به بهمن جادویه ، ملقب به ذوالحاجب را که مردی جنگ آزموده بود، به یاری جالینوس فرستاد. [۱۸]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵۱، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
[۱۹]
طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۵۴.
در سپاه بهمن، یک، یا به قولی چند فیل بود. درفش کاویانی نیز که ایرانیان به آن تیّمن می‌جستند، با این سپاه بود. [۲۱]
خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۱۰۹،به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸ م.
[۲۲]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۳۵۱، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
بهمن در محلی به نام قُسّ الناظف بر کرانه فرات و ابوعبید در محلی دیگر به نام مَروَحه در سوی دیگر فرات مستقر شدند. میان دو سپاه پلی بود؛ ابوعبید پس از آن‌که فرمان‌هایی خطاب به سران سپاه صادر کرد و جانشینان بعدی را، در صوتر کشته شدن خود یا یکی از سرداران، معین نمود. [۲۳]
خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، ج۱، ص۱۰۹ ـ ۱۱۰،دمشق، ۱۹۶۸ م.
از پل گذشت و دست به حمله زد و با شمشیر بر خرطوم فیلی که به فیل سفید مشهور بود و مایه وحشت لشکریان عرب گردیده بود، زخم زد و فیل نیز ابوعبید را لگدکوب کرد و کشت. [۲۴]
خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، ج۱، ص۱۰۹ ـ ۱۱۰،دمشق، ۱۹۶۸ م.
[۲۵]
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، ج۱، ص۴۰۱، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰ م.
[۲۶]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵۲، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
۴ - نام‌های دیگر جنگاین جنگ به نام‌های متعددی چون: یوم الجسر، یوم قسّ الناظف، یوم المَروَحه و یوم الفیل معروف است. [۲۷]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵۱، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
[۲۸]
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، ج۱، ص۴۰۱، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰ م.
چون ابوعبید کشته شد، ابومحجن ثقفی شعری در رثای او سرود. [۳۰]
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۴ ص۱۷۱۰، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ ق.
[۳۱]
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۳۵۲، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل. (۲) ابن اعثم، احمد، کتاب الفتوح، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸ م. (۳) ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ ق. (۴) ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰ م. (۵) بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، مؤسسة المعارف. (۶) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸ م. (۷) دینوری احمد بن داوود، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، بغداد، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹ م. (۸) ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، قاهره، ۱۳۶۸ ق. (۹) طبری، تاریخ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبید ثقفی»، ج۵، ص۲۳۴۱. |