ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی اصفهانیابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعد ثقفی کوفی اصفهانی (م ۲۸۳ ق)، محدّث، فقیه، مورخ و مؤلف امامی نیمه دوم سده سوم هجری است. فهرست مندرجات۲ - تاریخ ولادت ۳ - مکان ولادت ۴ - مذهب ثقفی ۵ - هجرت به اصفهان ۶ - تبلیغ تشیع در اصفهان ۷ - دعوت علمای قم از ثقفی ۸ - وفات ۹ - نقل احادیث مرسل ۱۰ - مشایخ ثقفی ۱۱ - شاگردان وی ۱۲ - راویان ثقفی ۱۳ - وثاقت ثقفی نزد علمای شیعه ۱۳.۱ - نجاشی ۱۳.۲ - ابن ندیم ۱۳.۳ - خوئی ۱۴ - وثاقت ثقفی نزد اهل سنّت ۱۵ - آثار و تالیفات ۱۵.۱ - الغارات ۱۵.۱.۱ - محتوا ۱۵.۱.۲ - وجه تسمیه ۱۵.۱.۳ - انتشار ۱۵.۱.۴ - جایگاه کتاب ۱۵.۲ - آثار تاریخی ثقفی ۱۵.۲.۱ - تاریخ ثقفی ۱۵.۲.۲ - کتاب المعرفة ۱۵.۳ - آثار فقهی ثقفی ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منابع ۱ - نسبشناسینیای اعلایش، سعد بن مسعود ثقفی، عموی مختار ثقفی و از صحابه امام علی (علیه‌السلام) بود که آن حضرت، وی را والی مداین کرد. از جد او، سعید بن هلال، نیز در شمار اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) یاد شده است. ۲ - تاریخ ولادتاز تاریخ ولادت ثقفی آگاهی نداریم، اما بنا بر روایت وی از اَبان بن عثمان بَجَلی و دیگر مشایخی که در دهه دوم سده سوم هجری درگذشته‌اند، احتمالاً در حدود سال ۲۰۰ یا اواخر سده دوم به دنیا آمده است. ۳ - مکان ولادتثقفی در کوفه به دنیا آمد. در همان جا نشو و نما یافت و به سماع حدیث پرداخت و محضر برخی مشایخ این شهر را درک کرد. ۴ - مذهب ثقفیثقفی در اوایل عمر، زیدی مذهب بود و سپس به امامیه گروید. ۵ - هجرت به اصفهانوی بعدها از کوفه به اصفهان مهاجرت کرد و در آنجا اقامت گزید؛ از این رو، ابن ندیم وی را اصفهانی خوانده است. ۶ - تبلیغ تشیع در اصفهاننجاشی و دیگران [۲۲]
داوودی، محمد بن علی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۰.
درباره سبب هجرت ثقفی به اصفهان، از استواری و پایداری او در اعتقاد به تشیع، حکایت کرده‌اند. بنا‌براین روایات، برخی از علمای کوفه، کتاب المعرفة را، که ثقفی در مناقب اهل بیت (علیهم‌السلام) و مثالب دشمنان ایشان تألیف کرده بود، موافق تقیه ندانستند و از وی خواستند از نشر آن صرف نظر کند لیکن وی، که از صحت روایات خود در این کتاب مطمئن بود، سوگند خورد که این کتاب را در اصفهان، که گفته می‌شد دورترین شهر از آرا و عقاید شیعه است، نشر و روایت کند و چنین کرد. ثقفی در اصفهان به تبلیغ و ترویج تشیع پرداخت. ۷ - دعوت علمای قم از ثقفیگفته شده که گروهی از علمای شیعه در قم، از جمله ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد بَرْقی، به اصفهان، نزد ثقفی رفتند و از او خواستند به قم نقل مکان کند، اما وی نپذیرفت. ۸ - وفاتثقفی ظاهراً تا آخر عمر در اصفهان به سر برد و در سال ۲۸۳ در همان‌جا درگذشت. [۳۲]
داوودی، محمد بن علی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۰.
۹ - نقل احادیث مرسلثقفی اگر چه زمان ائمه (علیهم‌السلام) را درک کرده، مستقیماً از آنان حدیثی روایت نکرده، اما برخی از احادیث ائمه (علیهم‌السلام) را به صورت مُرسَل، روایت کرده است. ۱۰ - مشایخ ثقفیدر میان مشایخ او، نامِ شماری از بزرگان عامه و خاصه دیده می‌شود. از آن جمله‌اند: • اَبان بن عثمان بَجَلی کوفی، مورخ اخباری و از صحابه امام صادق و امام کاظم (علیهماالسلام)؛ • ابو نُعیم فضل بن دُکَین؛ • اسماعیل بن ابان وَرّاق ازدی؛ • علی بن مُعلّی؛ • اسماعیل بن امان؛ • یونس بن عبید؛ • ابوالحسن مدائنی؛ • ابن ابوسیف؛ • ابراهیم بن عیون؛ • بّاد بن یعقوب؛ • عباس بن بکّار. ۱۱ - شاگردان ویاسامی مشهورترین شاگردان وی عبارت است از: • عباس بن سرمی؛ • محمد بن زید رطاب؛ • احمد بن علویه اصفهانی؛ • عبدالرحمن بن ابراهیم مستملی؛ • ابراهیم بن هاشم قمی؛ • محمد بن حسن صفار قمی؛ • سعد بن عبدالله قمی؛ • احمد بن عبدالله برقی قمی؛ • حسن زعفرانی اصفهانی. ۱۲ - راویان ثقفیثقفی راویان بسیاری داشته است؛ از برجسته‌ترین راویان ثقفی، احمد بن محمد بن خالد برقی و صفّار قمی به واسطه عبداللّه بن محمد هستند. دیگر راویان تألیفات او عبارت‌اند از: • عبدالرحمان بن ابراهیم مُسْتَمْلی؛ • احمد بن علویّه اصفهانی معروف به ابن اَسوَد؛ • حسن بن علی بن عبدالکریم زعفرانی؛ • عباس بن سَریّ (سِندی)؛ • محمد بن زید رَطّاب. ۱۳ - وثاقت ثقفی نزد علمای شیعهعلمای رجال شیعه عموماً ثقفی را ستوده و از وی در شمار رُوات موثق و معتمد یاد کرده‌اند. ۱۳.۱ - نجاشینجاشی از ثقفی به این صورت، یاد کرده و نوشته است: «وی به اصفهان آمد و در آنجا سکنی گزید. او زیدی مذهب بود و پس از آن به مذهب ما (امامیه) گروید. جماعتی از قمی‌ها، مانند احمد برقی، از او خواستند به قم بیاید که او نپذیرفت. او اصفهان را بدان دلیل برگزید که ناصبیان در آن فراوان بودند و او تصمیم گرفت که کتاب‌هایش را در آنجا روایت کند». ۱۳.۲ - ابن ندیمابن ندیم نیز ثقفی را از علمای موثق می داند. ۱۳.۳ - خوئیخوئی قرار گرفتن ثقفی در اِسناد تفسیر قمی و در طریق روایی ابن قولویه را در دلالت بر وثاقت او کافی دانسته است. ۱۴ - وثاقت ثقفی نزد اهل سنّتبا این حال برخی از علمای اهل سنّت، وی را به سبب شیعی بودن، «جرح» و حدیثش را ترک کرده‌اند. ابو نُعَیم اصفهانی وی را از شیعیان غالی (غالیاً فی الرفض)؛ دانسته و درباره برادر کوچک‌ترش، علی بن محمد ثقفی (متوفی ۲۸۲)، که او نیز در اصفهان اقامت داشته و ظاهراً بر مذهب سنّت بوده، شرحی مبسوط‌تر آورده است. علی از برادرش ابراهیم دوری گزیده بود. ۱۵ - آثار و تالیفاتابراهیم ثقفی، محدّث، فقیه، مورخ و مؤلف پراثر شیعی و دارای آثار و تالیفات فراوان بوده که شمار آن‌ها به بیش از پنجاه می‌رسیده است. در ذیل نام بعضی از آثار وی آمده است: • المبتداء؛ • السیره؛ • المغازی؛ • السقیفه؛ • فدک؛ • الشوری؛ • اخبار عثمان؛ • مقتل عثمان؛ • بیعة علی؛ • الجمل؛ • الغارات؛ • الصفین؛ • الحکمین؛ • النهروان؛ • مقتل علی؛ • قیام الحسن؛ • مقتل الحسین؛ • کتاب التوابین؛ • اخبار مختار؛ • شفاعت؛ • جامع کبیر و صغیر در فقه و ... . ۱۵.۱ - الغاراتاز میان تألیفات بسیار ابراهیم ثقفی، ، تنها اَلغْارات، باقی مانده که مؤلف در آن، تجاوزات و حملات پراکنده و غافلگیرانه سرداران معاویه به مناطقی از قلمرو امام علی (علیه‌السلام) را گزارش کرده است. ۱۵.۱.۱ - محتواالغارات شرح رویدادها و تاریخ دوره پایانی حکومت امام علی (علیه‌السلام) است و همچنین قسمت‌هایی از سیره شخصی و حکومتی و خطبه‌ها و نامه‌های آن حضرت را در بردارد و پاره‌ای از اطلاعات ارزشمند آن را در منابع دیگر نمی‌توان یافت. مؤلف پس از مقدمه، مطالب را با نظم، دقت‌نظر، واقع‌نگری و پرهیز از تعصب، دسته‌بندی کرده است. ثقفی در این کتاب، احادیث را عموماً از راویان مشهور و مقبول اهل سنّت نقل کرده و جز چند مورد از ائمه (علیهم‌السلام) روایت نکرده است. ۱۵.۱.۲ - وجه تسمیهبه نظر می‌آید که نام کتاب، برگرفته از یکی از سخنان امام (علیه‌السلام) است: «شُنَّت عَلیکُمُ الغَاراتُ». ۱۵.۱.۳ - انتشارالغارات را نخستین بار، سید جلال الدین محدّث ارموی، بر اساس نسخه‌ای ظاهراً متعلق به سده یازدهم و با مقابله با بخش‌های منقول از این کتاب، در شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید و بحار الانوار مجلسی، با مقدمه و تعلیقات عالمانه و فهارس در سال ۱۳۵۴ ش، در تهران منتشر کرد. عبد الزهراء حسینی خطیب نیز در سال ۱۴۰۷، در بیروت بار دیگر آن را چاپ کرد. محمد باقر کَمَره‌ای در سال ۱۳۵۶ ش و عبدالمحمد آیتی در سال ۱۳۷۱ ش، این کتاب را به فارسی ترجمه کرده‌اند. ۱۵.۱.۴ - جایگاه کتابکتاب الغارات از منابع مؤلفان اهل سنّت و شیعه است. ابن ابی‌الحدید، احادیث بسیاری از این کتاب را در شرح نهج البلاغه نقل کرده است. [۱۳۷]
سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۳۲۱.
[۱۳۸]
سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۱۵۵.
علامه مجلسی نیز در بحارالانوار از این کتاب بهره بسیار برده است. الغارات، منبعی معتبر نزد نویسندگان و خصوصا شیعه بوده است و بسیاری نیز روایاتی را با حذف اسانید، ظاهراً از این کتاب نقل کرده‌اند. علی بن موسی ابن طاووس، کتاب از میان رفته مقتل امیرالمؤمنین را، که در آثار ثقفی به عنوان تألیفی مستقل، یاد شده است، جزء دوم الغارات شمرده و خطبه شقشقیّه را از آن نقل کرده است. عبدالکریم بن احمد بن موسی بن طاووس نیز از نسخه‌ای کهن از مقتل امیرالمؤمنین (تحریر سال ۳۵۵) استفاده کرده است. ۱۵.۲ - آثار تاریخی ثقفیثقفی را باید در شمار مورخان بزرگ اخباری دانست. (همان جا که عبارتِ «کانَ اخباریاً» به صورت «کان جباراً» تصحیف شده است.) برخی تک نگاشت‌های او را می‌توان بخش‌هایی از تاریخی عمومی به شمار آورد نظیر؛ المبتد|المبتدأ و السیرة و المغازی. آثار تاریخی ثقفی، زنجیره‌ای پیوسته، از حوادث تاریخ اسلام تا قیام مختار و سپس حوادثی پراکنده تا اوایل خلافت عباسیان را در بر می‌گیرد. ۱۵.۲.۱ - تاریخ ثقفیکتاب تاریخ ثقفی، مشتمل بر جزئیاتی درباره ظلم‌هایی که بر امام علی (علیه‌السلام) شده و نیز مثالب خلفا، ظاهراً در دسترس ابن طاووس بوده است. [۱۵۵]
کولبرگ (Etan Kohlberg، Amedieval Muslim Scholar at work)، ص۳۶۲-۳۶۳.
۱۵.۲.۲ - کتاب المعرفةاز کتاب المعرفة، که به طرق روایی مختلف در میان علمای شیعه تداول داشته ، تنها نقل قول‌هایی در برخی منابع دیده می‌شود. از جمله: طَبْرِسی در اِعلام الوَری حدیث پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) را که روز خیبر در فضیلت علی فرمود، از آن روایت کرده است. ابن طاووس، قسمت‌هایی از این کتاب را در باره فضائل امام علی (علیه‌السلام) و اینکه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم)، آن حضرت را امیر المؤمنین نامید، نقل کرده است. محتوای کتاب به گفته ابن طاووس، که نسخه‌ای کهن و ظاهراً به خط مؤلف، از المعرفة را در اختیار داشته، کتاب، دارای چهار جزء و مشتمل بر احادیثی به روایت رجال اهل سنّت بوده است. ابن طاووس در کتاب‌های دیگر خود نیز از المعرفة استفاده کرده و مطالعه آن را به منزله کتابی مهم، به فرزند خویش سفارش نموده است. ۱۵.۳ - آثار فقهی ثقفیثقفی را در زمره فقهای شیعه نیز به شمار آورده‌اند. در فهرست آثار وی، عناوینی مانند الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر و جامع الفقه و الاحکام که ظاهراً تألیفی مستقل از آن دو بوده است دیده می شود. الحلال و الحرام، دیگر اثر فقهی ثقفی که ابن طاووس نسخه‌ای کهن و زیبا از آن را در اختیار داشته و از آن نقل کرده ، احتمالاً نام دیگر یکی از کتاب‌های پیشین بوده است. [۱۶۹]
کولبرگ (Etan Kohlberg، Amedieval Muslim Scholar at work)، ص۱۸۱.
پاره‌ای روایات فقهی ثقفی در کتب اربعه و دیگر منابع فقهی محفوظ مانده است. به جز این، روایات فراوانی از وی در منابع حدیثی نقل شده است.۱۶ - فهرست منابع• محمد محسن آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت ۱۹۸۳. • ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. • ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. • ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم. • عبد الکریم بن احمد ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، قم ۱۴۱۹/۱۹۹۸. • علی بن موسی ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵. • علی بن موسی ابن طاووس، سعد السعود للنفوس، چاپ فارس تبریزیان حسون، قم ۱۳۷۹ ش. • علی بن موسی ابن طاووس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، چاپ علی عاشو، بیروت ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹. • علی بن موسی ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، چاپ محمد حسون، قم ۱۳۷۵ ش. • علی بن موسی ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (ع) بامرة المومنین، چاپ انصاری، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹. • ابن قولویه، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷. • ابن ندیم، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش. • احمد بن عبداللّه ابونعیم، ذکر اخبار اصبهان، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران. • اسداللّه اسماعیلیان، شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید(الفهارس)، قم ۱۳۹۷. • محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم ۱۳۳ ش. • ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، تهران ۱۳۵۵ ش. • ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۸۱ـ۲۹۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • عبد الکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر باوردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. • محمد بن مکی شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۹. • محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد«ص»، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴. • خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، چاپ شکری فیصل، ویسبادن ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷. • محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱. • محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. • حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷. • علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام)، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷، چاپ افست قم. • علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱. • محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱. • محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم ۱۴۱۶. • محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. • محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۳/۱۹۹۲. • محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، الوجیزة فی الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ ش. • احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. • حسین بن محمد تقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰. • یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۷ - پانویس۱۸ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله«ثقفی»، ص۴۲۵۱. اندیشه قم. مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۱۳۱. |