ابن‌ترکمانی ابوالحسن علاءالدین علی بن عثمان ماردینیاِبْنِ تُرْکُمانی ابوالحسن علاءالدین علی بن عثمان بن مصطفی ماردینی (۶۸۳ -۷۵۰ق/۱۲۸۴- ۱۳۴۹م)، مفسر، محدث، فقیه و قاضی حنفی ، ادیب و شاعر مصری بود. ۱ - شناخت اجمالینیاکان او از قبیله « ترکمان » و از «ماردین» - قلعه‌ای در بین‌النهرین - بودند [۱]
ابن تغری بردی، یوسف، المنهل الصافی، به کوشش احمد یوسف نجاتی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
که به مصر کوچ کردند. پدر او قاضی فخرالدین (د ۷۳۱ق/۱۳۳۱م) و برادرش احمد بن عثمان (د ۷۴۴ق/۱۳۴۳م) و دو فرزندش عزالدین عبدالعزیز (د ۷۴۹ق/۱۳۴۸م) و جمال‌الدین عبدالله (د ۷۶۹ق/۱۳۶۸م) و برخی از نوادگان او نیز از فقیهان و قاضیان حنفی در مصر بوده‌اند. [۲]
ابن ابی الوفا، عبدالقادر، ج۱، ص۳۶۶-۳۶۷، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.
[۳]
سیوطی، حُسن المحاضره، ج۱، ص۲۶۷، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
۲ - تصدی مقام قاضی القضاةوی دانش‌های روزگار خود را مانند ادبیات ، فقه ، حدیث ، تفسیر و کلام به خوبی آموخت و به مقام فقهی بلندی دست یافت و در ۷۴۸ق به جای قاضی‌القضاة زین‌الدین بسطامی (د ۷۷۱ق/۱۳۶۹م) به قضاوت در مصر گمارده شد و تا هنگام مرگ این مقام را دارا بود [۴]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۴، ص۱۰۰،حیدرآباد دکن، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰.
و سرانجام در قاهره درگذشت.۳ - مهم‌ترین رویدادهای زندگییکی از مهم‌ترین رویدادهای زندگی ابن ترکمانی و از مشهورترین فتاوی او به حادثه‌ای مربوط می‌شود که در مراسم حج سال ۷۴۸ق اتفاق افتاد. در این مراسم اختلافی در مورد وقوف در عرفه پدید آمد که ابن ترکمانی یک طرف این اختلاف بود. قاضی مکه در حضور قاضی القضاة عزالدین بن جماعة روز جمعه را روز وقوف در عرفه اعلام کرد و حال آنکه روز عرفه در مصر و اسکندریه روز پنجشنبه بود. ابن ترکمانی که مصری بود با رأی قاضی مکه مخالفت کرد و فتوا داد که حج حاجیان باطل است و جملگی آنان باید مُحرم بمانند و از تمام محرمات ایام احرام اجتناب ورزند تا بار دیگر در عرفه وقوف کنند. شافعیان، سخت بر او خشم گرفته، فتوایش را رد و حتی او را به محاکمه تهدید کردند که با پا در میانی ابن جماعة و نادیده گرفتن رأی ابن ترکمانی ماجرا پایان یافت. [۶]
مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده،ج۲(۳) ،ص۷۲۵،قاهره، ۱۹۸۵م.
۴ - آثاراز او آثاری در فقه ، حدیث و ادب باقی مانده که عبارتند از: جوهر النقی فی الرّد علی البیهقی، این کتاب که از مهم‌ترین آثار ابن ترکمانی است، در نقد کتاب السنن الکبیرة اثر ابوبکر بیهقی است و در ۱۳۱۶ق/۱۸۹۸م در ۲ جلد در حیدرآباد دکن چاپ شده است. بهجة الاریب ممّا فی کتاب الله العزیز من الغریب، نسخه‌هایی از آن در کتابخانة ملی ملک و آصفیه و دارالکتب المصریة موجود است؛ تخریج احادیث الهدایة [۷]
جامعه، خطی، (۲) /۲۱۱.
؛ التنبیه علی احادیث الهدایة و الخلاصة؛ منظومة فی الکبایر الجواهر الفرد فی المناظرة بین النرجس و الورد [۸]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۱۶۹-۱۷۱
؛ تلخیص المتشابه [۹]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ج۱، ص۴۷۳،۱۹۴۱م.
الدرة السنیة فی العقیدة السنیة [۱۰]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ج۱، ص۴۷۳،۷۴۰م.
؛ السعدیّة، [۱۱]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۹۹۱،استانبول، ۱۹۴۱م.
؛ الضعفاء و المتروکین [۱۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۸۷،استانبول، ۱۹۴۱م.
مختصر ابن الصلاح [۱۳]
ابن ابی الوفا، عبدالقادر، ج۱، ص۳۶۷، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.
مختصر المحصل در کلام، این کتاب کوتاه شده محصل افکار المتقدمین و المتأخرین من الحکماء و المتکلمین اثر امام فخرالدین محمد بن عمر رازی است [۱۴]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۴، ص۱۰۱،حیدرآباد دکن، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
[۱۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون،ج۲، ص۱۶۱۴، استانبول، ۱۹۴۱م.
المنتخب فی علوم الحدیث و المؤتلف و المختلف [۱۶]
ابن تغری بردی، یوسف، ج۱۰، ص۲۴۷، النجوم.
که در نسب‌شناسی‌عرب است [۱۷]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۳۷،استانبول، ۱۹۴۱م.
؛ مقدمة فی اصول الفقه و المختصر رسالة القشیری به گفته ابن حجر [۱۹]
ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، ج۴، ص۱۰۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
وی آثار دیگری نیز داشته است که ناتمام بوده‌اند.۵ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الوفا، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م. (۲) ابن تغری بردی، یوسف، المنهل الصافی، به کوشش احمد یوسف نجاتی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م. (۳) ابن تغری بردی،یوسف، النجوم؛ (۴) جامعه، خطی؛ (۵) سیوطی، حُسن المحاضره، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م؛ (۶) مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، ۱۹۸۵م. (۷) ملک، خطی؛ (۸)حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م. (۹)ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م؛ (۱۰) ظاهریه، خطی. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ترکمانی»، ج۳،ص۱۰۰۲. |