ابن‌بشکوال ابوالقاسم خلف بن عبدالملک خزرجی انصاریاِبْنِ بَشْکُوال، ابوالقاسم خلف بن عبدالملک بن مسعود بن موسی ابن بشکوال ابن یوسف بن داحة بن داکة بن نصر بن عبدالکریم بن واقد خزرجی انصاری معروف به ابن بشکوال (۴۹۴- ۵۷۸ق/۱۱۰۱- ۱۱۸۳م)، حافظ، محدث و مورخ قرطبی اندلسی می‌باشد. ۱ - نَسَب و نیاکانبعضی از منابع نام نیاکان دور ابن بشکوال را به اختلاف نوشته‌اند، اما خود او [۱]
ابن بشکوال، خلف، ج۲، ص۳۶۶، الصلة، قاهره، ۱۹۶۶م.
در شرح حال پدرش اسامی نیاکان خویش را به صورتی که یاد شد، به دست داده است.وی در خاندانی منسوب به سوریون (دهکده‌ای ناشناخته در مشرق اندلس از دشت بلنسیه)، در قرطبه زاده شد. ۲ - اساتید و مشایخنخست در زادگاه خود نزد پدرش و ابومحمد بن عتاب و ابوالولید بن رشد به کسب دانش و استماع حدیث پرداخت و سپس به اشبیلیه رفت و در آن‌جا از ابومحمد بن یربوع، ابوبکر بن عربی و ابوالحسن شریح بن محمد حدیث شنید و دانشمندانی چون ابوعمران بن ابی تلید، ابوجعفر بن بشتغیر، ابوالقاسم بن منظور، ابوالقاسم بن ابی لیلی و ابوالحسن بن واجب، ابوعلی بن سکره صدفی و جمعی دیگر به وی برای نقل حدیث اجازه دادند. ابن بشکوال اجازه نامه ابوعلی صدفی را مهم‌ترین اجازه‌نامه‌های خود دانسته است. از اهل مشرف نیز ابوطاهر سلفی، ابوالمظفر شیبانی و ابوعلی بن العرجاء به وی اجازه داده‌اند. همچنین او از عالمان بسیاری حدیث شنیده و از آنان روایت کرده است. وی عنایت زیادی به حدیث و حفظ آن داشته است و با فراگیری و مطالعه حدود ۴۰۰ کتاب اطلاعات بسیاری کسب کرد و سرآمد محدثان قرطبه شد. او همچنین در تاریخ قدیم و جدید اندلس تبحر داشت. [۲]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۳۰۵-۳۰۶، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
[۳]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۸۳، المعجم، مادرید، ۱۸۸۵م.
۳ - منصب قضاوتابن بشکوال نخستین بار در اشبیلیه به خدمت دیوان قضا درآمد و در آن‌جا به نیابت از استادش ابوبکر بن عربی، قاضی القضاة آن شهر، به کار پرداخت، و سپس به عنوان «عدل» در قرطبه به خدمت مشغول شد، اما به زودی حرفه دیوانی و قضاوت را رها کرد و بار دیگر به فراگیری علوم و به ویژه استماع حدیث و تدوین و تحقیق روی آورد و شاگردان بسیاری تربیت کرد. ۴ - شاگردانطالبان علم از اطراف و اکناف برای استماع حدیث به نزد وی شتافتند، از آن جمله‌اند: ابوبکر بن خیر ، ابوالقاسم قنطری، ابوالحسن بن فید، ابوبکر بن سمجون، ابوالحسن بن ضحاک، ابوالقاسم احمد بن محمد بن احمد بن رشد، احمد بن عبدالمجید مالقی و عده‌ای دیگر. برخی از اینان پیش از ابن بشکوال درگذشتند. [۴]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۳۰۷، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
[۵]
ذهبی، محمد، ج۲۲، ص۱۴۰، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
کسانی مانند ابوالقاسم سبط سلفی و ابوالفضل همدانی از وی اجازه داشتند. [۶]
ذهبی، محمد، ج۴، ص۱۳۴۰، تذکرة الحفاظ، به کوشش عبدالرحمان معلمی، بیروت، ۱۹۵۶م.
۵ - طبع شعرابن بشکوال شعر نیز می‌سروده است و ابن سعید [۷]
ابن سعید، علی، ج۱، ص۵۸-۵۹، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۲م.
ابیاتی از اشعار او را در مدح ابو وهب عبدالرحمان عباسی زاهد (د ۳۴۴ق/ ۹۵۵م) آورده است.۶ - وفاتوی به تصریح ذهبی از اندلس خارج نشده است. [۸]
ذهبی، محمد، ج۲۲، ص۱۴۱، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
ابن بشکوال در زادگاه خویش وفات یافت و در مقبره ابن عباس نزدیک قبر امام یحیی بن یحیی به خاک سپرده شد. [۹]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۳۰۷، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
۷ - آثارابن بشکوال آثار و تألیفات بسیاری داشته که به تصریح ابن ابار [۱۰]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۳۰۷، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
به ۵۰ اثر می‌رسیده است. اسامی برخی از آثار که به نام وی در کتاب‌های تاریخی و رجالی آمده است، به این شرح است:۱. المحاسن و الفضائل فی معرفة العلماء الافاضل ، در رجال، ۲۱ جزء. [۱۱]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۳۰۷، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
۲. طرق حدیث المغفر ، ۳ جزء. ۳. القربة الی الله بالصلاة علی نبیه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله. ۴. ذکر من روی الموطأ عن مالک ، ۳ جزء. ۵. اخبار الاعمش. ۶. ترجمة المحاسبی. ۷. ترجمه اسماعیل القاضی. ۸. اخبار ابن وهب. ۹. اخبار ابن المطرف القنازعی. ۱۰. اخبار ابن المبارک، ۲ جزء. ۱۱. اخبار ابن عیینه. ۱۲. المسلسلات. ۱۳. طرق حدیث من کذب علی‌َّ. ۱۴. ترجمة النسائی. ۱۵. قضاة قرطبه، ۳ جزء. [۱۲]
ذهبی، محمد، ج۲۲، ص۱۴۱، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۱۶. تاریخ صغیر فی احوال الاندلس و ما اقصر فیه. [۱۳]
ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۲۴۰.
مقری تلمسانی در نفح الطیب از این کتاب استفاده کرده و آن را تاریخ اصحاب الاندلس نامیده است. [۱۴]
مقری، احمد، ج۳، ص۱۸۱، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۷. زهاد الاندلس و ائمتها. ابن سعید از این کتاب استفاده کرده است. [۱۵]
ابن سعید، علی، ج۱، ص۱۶۶، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۲م.
۱۸. التنبیه و التعیین لمن دخل الاندلس من التابعین. مقری از این کتاب نیز استفاده کرده است. [۱۶]
مقری، احمد، ج۳، ص۶۰، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۱۷]
مقری، احمد، ج۳، ص۶۴، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۹. معجم در ذکر مشایخ خود؛ ابن ابار تصریح دارد که خود ضمن نسخه‌برداری این کتاب آنچه را که ابن بشکوال از اسامی شیوخ خود در کتاب الصله نیاورده در ذیل معجم خود ثبت کرده است. [۱۸]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۳۰۵، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
۷.۱ - مهم‌ترین اثرمهمترین و با ارزش‌ترین کتابی که تاکنون از ابن بشکوال به چاپ رسیده است، کتاب مشهور وی الصله است که تألیف آن را در ۵۳۴ق به پایان برده است. [۱۹]
ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۲۴۰.
این کتاب پیوستی است بر تاریخ علماء الاندلس نوشته ابوالولید عبدالله بن الفرضی (د ۴۰۳ق/۱۰۱۲م). این کتاب را ابن بشکوال به تشویق استاد خود ابوالعباس بن عریف زاهد نوشته و در آن شرح احوال بسیاری از پیشوایان و محدثان و فقیهان اندلس را آورده است. ابن ابار که کتاب الصله را با نوشتن التکمله تکمیل نموده، تصریح کرده است که کتاب الصله در فن خود پرارزش است و اشتباهات اندکی دارد و وی در کتاب التکمله به آنها اشاره کرده و استدراکاتی بر آن افزوده و آن را تکمیل کرده است. [۲۰]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۳۰۶.
کتاب الصله نخستین بار در مادرید به کوشش فرانسیسکو کودرا با مقدمه‌ای در ضمن مجموعه‌ای ۸ جلدی به نام مکتبة الاندلسیه در ۲ جلد و در ۱۸۸۳ تا ۱۸۹۲م منتشر شده است. چاپ‌های متعددی از این کتاب که در بیروت و قاهره منتشر شده، در دست است. ۷.۲ - سایر آثاریکی دیگر از آثار وی غوامض الاسماء المبهمة الواقعة فی متون الاحادیث المسنده است که آن را به شیوه خطیب بغدادی تألیف کرده و راویان مجهول در احادیث را مشخص نموده است. این کتاب دارای ۱۳ جزء است و اولین بار به کوشش عزالدین علی السید و محمد کمال الدین عزالدین در ۲ مجلد در بیروت ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م به چاپ رسیده است. مجلد اول آن ۷ جزء و مجلد دوم ۶ جزء است. ابن ابار نوشته است که ابوالخطاب بن واجب این کتاب را تلخیص کرده است. [۲۱]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۳۰۵، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
بقیه آثار وی این‌هاست: الفوائد المنتخبة و الحکایات المستغربة، در ۲۰ جزء [۲۲]
ابن ابار، محمد، ج۱، ص۳۰۵، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
که خود مختصری است از کتاب المنتخب من تاریخ الرؤساء و الفقهاء و القضاة بطلیطله، نوشته ابوجعفر بن مظاهر [۲۳]
پالنسیا، آنخل گونزالس، ج۱، ص۲۷۴- ۲۷۵، تاریخ الفکر الاندلس، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
المستغیثین بالله عز و جل عندالملمات و الحاجات و المتضرعین الیه سبحانه بالرغبات و الدعوات و مایسرالله لهم من الاجابات و الکرامات. نسخه‌ای خطی از این کتاب در دارالکتب الظاهریه، قسم الادب، شم ۳۷۷۱ مجامیع ۳۴ موجود است. [۲۴]
ظاهریه، خطی، ج۲، ص۲۲۵-۲۲۶.
حاجی خلیفه آن را المستعین بالله... نیز ضبط کرده است. [۲۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۷۴، استانبول، ۱۹۴۱م.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م. (۲) ابن ابار، محمد، المعجم، مادرید، ۱۸۸۵م. (۳) ابن بشکوال، خلف، الصلة، قاهره، ۱۹۶۶م. (۴) ابن خلکان، وفیات. (۵) ابن سعید، علی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۲م. (۶) پالنسیا، آنخل گونزالس، تاریخ الفکر الاندلس، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م. (۷) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م. (۸) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، به کوشش عبدالرحمان معلمی، بیروت، ۱۹۵۶م. (۹) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۰) ظاهریه، خطی. (۱۱) مشار، چاپی عربی. (۱۲) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۳) ون دایک، ادوارد، اکتفاء القنوع، قاهره، ۱۸۹۶م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن بشکوال»، ج۳، ص۹۷۰. |