ابن‌اخشید ابوبکر احمد بن علیاِبْنِ اِخْشید، ابوبکر احمد بن علی بن مَعْجور (۲۷۰-۳۲۶ق/۸۸۳ - ۹۳۸م)، متکلم، فقیه و مفسّر و یکی از رؤسای معتزله بود. ۱ - شناخت اجمالیبرخی وی را ابن اَخشاد [۱]
طوسی، محمد، تمهید الاصول فی علم الکلام، به کوشش عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۲]
یاقوت، ادبا ، ج۱۶، ص۱۰۱
، ابن اخشیاذ [۳]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۲۱۶، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
و ابن اخشاذ [۴]
خطیب بغدادی، احمد، ج۴، ص۳۰۹، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق، ۱۹۳۰م.
نیز نامیده‌اند، احتمالاً او را از آن جهت بدین نام‌ها خوانده‌اند که وی در محله‌ای در بغداد به نام سوق العَطَش در کوچه‌ای معروف به درب الاحشاد منزل داشته است. [۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۶، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
پدر او یکی از والیان معتضد و مکتفی بود. [۶]
ابن حزم، علی، ج۴، ص۲۰۳، الفصل، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م.
نام نیای او را «بَنغَجور» نیز ضبط کرده‌اند. [۷]
ذهبی، محمد، ج۱۵، ص۲۱۷، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شُعَیب ارنؤوط و ابراهیم الزیبق، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۸]
ابن حجر، احمد، ج۱، ص۲۳۱، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
از زادگاه و چگونگی تحصیل ابن اخشید در دوران کودکی آگاهی دقیقی در دست نیست، فقط این را می‌دانیم که وی برای مدتی طولانی از دانش‌ِ ابوعبدالله محمد بن عمر صَیْمَری بهره گفت. [۹]
قاضی عبدالجبار و دیگران، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، ج۱، ص۳۰۹، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۴م.
[۱۰]
فخررازی، محمد، ج۱، ص۴۴، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، به کوشش علی سامی النشار، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م.
۲ - خصیصه‌های اخلاقیاو مردی پرهیزگار و گوینده‌ای فصیح و همواره در راه تعلیم و تأمین معاش شاگردانش کوشا بود و از ملکی که داشت فقط به اندازه قوتش برمی‌گرفت و بقیه را در راه علم خرج می‌کرد. [۱۱]
ابن حزم، علی، ج۴، ص۲۰۳، الفصل، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م.
[۱۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۶، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
[۱۳]
ذهبی، محمد، ج۱۵، ص۲۱۸، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شُعَیب ارنؤوط و ابراهیم الزیبق، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۳ - پایه‌گذار طریقه خاصی از معتزلهاو علاوه بر کلام ، فقه و تفسیر به علم حدیث نیز آگاه بود و از ابومسلم کجّی ، موسی بن اسحاق انصاری ، فضل بن حباب جمحی و طبقه آنان حدیث نقل می‌کرد و در آثارش به روایات آنان استناد می‌جست. [۱۴]
ذهبی، ج۱۵، ج۴، ص۳۰۹، ص۲۱۸، خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق، ۱۹۳۰م.
وی در فقه پیرو مذهب شافعی [۱۵]
عبّادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، به کوشش گوستاو یتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
و در کلام پایه‌گذار طریقه خاصی از معتزله بود که به «اخشیدیه» معروف شد. او و کعبی و ابوهاشم جبّائی از بزرگ‌ترین رهبران معتزله زمان خود به شمار می‌رفتند. [۱۶]
قاضی عبدالجبار و دیگران، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۴م.
[۱۷]
ابن حزم، علی، ج۴، ص۲۰۳، الفصل، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م.
به نقل از مرزبانی آمده است که ابوبکر (ابن اخشید) و ابوالحسن بن مُنجم از آخرین رؤسای علم کلام بوده‌اند که او ایشان را درک کرده است و متکلمان بغداد و گروه بیشماری از مردم از محضر ایشان استفاده می‌کرده‌اند. [۱۸]
ابن مرتضی، المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش محمد جواد مشکور، بیروت، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م.
از جمله شاگردان و یاران وی می‌توان علی بن عیسی نحوی معروف به ابن رُمّانی اخشیدی، ابوعمران موسی بن ربّاح ، ابوعمر احمد بن محمد بن حفص خلاّل بصری، ابوعبدالله حبشی و ابوالحسن انصاری را نام برد [۱۹]
ابن مرتضی، احمد، ج۱، ص۱۱۰، طبقات المعتزلة، به کوشش دیوالدویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
[۲۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۷، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
[۲۱]
قاضی عبدالجبار و دیگران، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، ج۱، ص۳۳۲-۳۳۳، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۴م.
[۲۲]
یاقوت،ادبا، ج۱۴، ص۷۴
۴ - اعتقاداتابن اخشید معتقد بود که توبه چیزی جز ندامت از ارتکاب گناه نیست، اگر چه گناهکار قصد ترک آن عمل را نداشته باشد. [۲۳]
ابن حزم، علی، ج۴، ص۲۰۳، الفصل، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م.
[۲۴]
ابن حجر، احمد، ج۱، ص۲۳۱، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
او حیات را جسم رقیقی می‌دانست که در اعضای انسان جریان دارد. [۲۵]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۶۴، تمهید الاصول فی علم الکلام، به کوشش عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۲۶]
طوسی، محمد، ج۱، ص۱۶۷، تمهید الاصول فی علم الکلام، به کوشش عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران، ۱۳۶۲ش.
ابن اخشید و پیروانش صدور معجزه از امامان (ع) را برخلاف دیگر معتزلیان روا می‌دانستند. [۲۷]
مفید، محمد، اوائل المقالات، به کوشش واعظ چرندابی، تبریز ۱۳۶۳ق/۱۹۴۴م.
او با عقاید کلامی ابوهاشم جبائی و پیروانش سخت مخالف بود، [۲۸]
ابن مرتضی، احمد، طبقات المعتزلة، به کوشش دیوالدویلتسر،ص۱۰۰، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
[۲۹]
ابن مرتضی، المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش محمد جواد مشکور، بیروت، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م.
تا آن‌جا که فخر رازی [۳۰]
فخررازی، محمد، ج۱، ص ۴۴، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، به کوشش علی سامی النشار، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م.
می‌گوید: «وی وپیروانش ابوهاشم‌جبائی‌واتباعش راتکفیرمی‌نمودند».۵ - اثارکتابهای منسوب به ابن اخشید اینهاست: ۱. الاجماع؛ اختصار التفسیر للطبری؛ ۳. اختصار کتاب ابی علی فی النفی و الاثبات؛ ۴. المبتدی؛ ۵. المعونةفی الاصول که ناتمام مانده بود؛ ۶. نظم القرآن؛ ۷. النقض علی الخالدی فی الارجاء که ضمن آن عقاید فرقه مرجئه را رد کرده است؛ ۸. نقل القرآن. [۳۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۵۷، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
[۳۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴۶، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
در حال حاضر اثری از این کتب در دست نیست.۶ - فهرست منابع(۱) ابن حجر، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م. (۲) ابن حزم، علی، الفصل، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م. (۳) ابن مرتضی، احمد، طبقات المعتزلة، به کوشش دیوالدویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۴) ابن مرتضی، المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، به کوشش محمد جواد مشکور، بیروت، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م. (۵) ابن ندیم، الفهرست، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۶) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق، ۱۹۳۰م. (۷) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شُعَیب ارنؤوط و ابراهیم الزیبق، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۸) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م. (۹) طوسی، محمد، تمهید الاصول فی علم الکلام، به کوشش عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۰) عبّادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، به کوشش گوستاو یتستام، لیدن، ۱۹۶۴م. (۱۱) فخررازی، محمد، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، به کوشش علی سامی النشار، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م. (۱۲) قاضی عبدالجبار و دیگران، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۴م. (۱۳) مفید، محمد، اوائل المقالات، به کوشش واعظ چرندابی، تبریز ۱۳۶۳ق/۱۹۴۴م. (۱۴) یاقوت، ادبا. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن اخشید»، ج۲،ص۸۶۸. |