ابنآدمابن آدم، ابو زکریا یحیی بن آدم بن سلیمان قرشی کوفی (د ۲۰۳ق/ ۸۱۸م)، فقیه، محدّث و مقری. فهرست مندرجات۲ - تولد ۳ - گرایش فکری سیاسی ۳.۱ - ارتباط با زیدیان ۳.۲ - رابطه با اهل بیت ۴ - مذهب ۵ - وثاقت ۶ - زمینه‌های علمی ۶.۱ - علوم قرآنی ۶.۱.۱ - علم قرائت ۶.۱.۲ - شاگردان ۶.۱.۳ - تألیفات ۶.۲ - علوم حدیث ۶.۲.۱ - مشایخ حدیثی ۶.۲.۲ - شاگردان ۶.۲.۳ - ضبط حدیث ۶.۲.۴ - غریب حدیث ۶.۳ - فقه ۶.۳.۱ - مذاهب فقهی ۶.۳.۲ - تأیید علما ۶.۳.۳ - فقه تطبیقی ۶.۳.۴ - آثار ۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - نسب قرشینسبت وی به قرشی از آن روست که پدرش آدم، مولای خالد بن خالد بن عمارة بن ولید بن عقبة بن ابی معیط اموی بوده، و خود از روات موثق و معتبر حدیث بوده است، [۱]
ابن سعد، محمد، ج۶، ص۲۳۳، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
[۲]
ابن سعد، محمد، ج۶، ص۲۸۱، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
[۳]
ابن حجر، احمد، ج۱، ص۱۹۶، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م.
لیکن چنان‌که ذهبی [۴]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۵۲۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
تصریح کرده، یحیی پدر خود را درک نکرد.۲ - تولددر مورد تولد وی تاریخ مشخصی نقل نشده است، اما چون در میان مشایخ وی مسعر بن کِدام در ۱۵۵ یا ۱۵۳ق و فطر بن خلیفه در ۱۵۵ق وفات یافته‌اند، می‌توان تولد او را در ۱۴۰ق/۷۵۷م و شاید قدری پیش از آن تخمین زد. [۵]
شاکر، احمد محمد، ج۱، ص۹-۱۲، مقدمه و مؤخره بر الخراج یحیی بن آدم.
ابن آدم در کوفه که یکی از مهم‌ترین مراکز علمی آن روزگار بود به دنیا آمد و به تحصیل قرآن و حدیث و فقه پرداخت [۶]
ابن سعد، محمد، ج۶، ص۲۳۳، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
و در اواخر عمر به فم‌الصلح (شهری قدیمی بر سر راه بغداد به واسط) سفر کرد و در همان‌جا وفات یافت [۷]
ابن سعد، محمد، ج۶، ص۲۸۱، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
و حسن بن سهل سرخسی که مدتی وزارت مأمون را بر عهده داشت، بر جنازه وی نماز گزارد. [۸]
ابن قتیبه، عبدالله، ج۱، ص۵۱۶، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
۳ - گرایش فکری سیاسیدر مورد گرایش فکری - سیاسی ابن آدم اگرچه در متون تاریخی مطلب قابل توجهی به چشم نمی‌خورد، لیکن با کنار هم آوردن برخی اطلاعات پراکنده می‌توان نتیجه گرفت که وی به دور از جریانات سیاسی زمان خود نبوده است. ۳.۱ - ارتباط با زیدیاناز تأمل در اسناد کتاب الخراج او چنین بر می‌آید که وی در میان استادان خود بیش از همه به حسن بن صالح ثوری نزدیک بوده و تحت تأثیر او قرار داشته است، چنان‌که می‌توان او را از خواص شاگردان وی به شمار آورد. حال با توجه به اینکه حسن بن صالح خود زیدی مذهب و در واقع از بانیان فرقه بتریه زیدیه بود، [۹]
نوبختی، حسن، ج۱، ص۵۷، فرق الشیعة، به کوشش آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
[۱۰]
اشعری، سعد، ج۱، ص۷۳، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۱۱]
طوسی، محمد، اختیار معرفة الرجال، ص۲۳۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
و نیز با توجه به اینکه عیسی بن زید علوی، از سران زیدیه، در فاصله سال‌های ۱۴۵-۱۶۶ق/ ۷۶۲-۷۸۳م به طور ناشناس با حسن بن صالح و در خانه او زندگی می‌کرد، [۱۲]
ابن سعد، محمد، ج۶، ص۲۶۱، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
از طرف دیگر نظر به اینکه حسن بن صالح در ۱۶۷ق وفات یافته، بنابراین یحیی بن آدم به طور حتم در همین فاصله ۱۴۵-۱۶۶ق نزد او آموزش دیده و از آن‌جا که خانه حسن بن صالح در آن زمان یکی از مهم‌ترین کانون‌های مبارزه علیه حکومت عباسی بوده است، با اطمینان می‌توان ادعا کرد که یحیی بن آدم با توجه به رابطه بسیار نزدیک با حسن بن صالح نمی‌توانسته با این جریان بیگانه باشد.این امکان نیز وجود دارد که ابن آدم با حسین بن زید علوی برادر عیسی و فرزند زید شهید در ارتباط بوده و از وی حدیث شنیده باشد. [۱۳]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۳۱، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
۳.۲ - رابطه با اهل بیتهمچنین ابن آدم در موارد متعددی به نقل اقوال و روایات فقهی اهل بیت (ع) پرداخته و در روایاتی که از طریق وی نقل شده است نیز احادیث متعددی به چشم می‌خورد که حکایت از حب اهل بیت دارد. [۱۴]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، ج۲، ص۳۵،، بیروت، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق/۱۹۷۴-۱۹۷۷م.
[۱۵]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، ج۲، ص۹۷،، بیروت، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق/۱۹۷۴-۱۹۷۷م.
[۱۶]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، ج۲، ص۱۱۷،، بیروت، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق/۱۹۷۴-۱۹۷۷م.
[۱۷]
طوسی، محمد، اختیار معرفة الرجال، ص۹۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۴ - مذهببا توجه به ارتباط ابن آدم با فرزندان زید شهید و ارتباط نزدیک او با حسن بن صالح زیدی بتری و هم‌چنین با مقدم داشتن نام علی (ع) بر نام عمر در ۱۰ مورد از کتاب خود [۲۰]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص ۱۵۵، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
[۲۱]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۱۶۸، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
و نیز ذکر «علیه‌السلام» پس از نام علی (ع) در موارد بسیار و بالاخره ذکر یکی از بدعت‌های عثمان در مخالفت با کردار پیامبر (ص) و علی (ع) و شیخین، [۲۲]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص ۹۷، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
می‌توان احتمال زیدی بودن ابن آدم را بر اینکه از اهل سنت بوده است، ترجیح داد.با فرض صحت این احتمال باید گفت ابن آدم یکی از معدود فقها و محدثین فرقه زیدیه در قرن ۲ق/۸م است که اثری از آنان باقی مانده است. از این جهت مطالعه اثر موجود وی، الخراج و جوانب مختلف شخصیت او می‌تواند در ارائه نکات روشن‌تر از تاریخ نسبتاً تاریک فرهنگی زیدیه در سده ۲ق، بسیار مؤثر باشد. صداقت و شخصیت برجسته علمی ابن آدم در میان رجال‌نویسان اهل سنت محل تردید نبوده است. ۵ - وثاقتاز آن میان ابن سعد، [۲۳]
ابن سعد، محمد، ج۶، ص۲۸۱، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
ابن معین، ابوحاتم، [۲۴]
ابن ابی حاتم، محمد، ج۴، ص۱۲۸-۱۲۹، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۳م.
عثمان بن ابی شیبه، [۲۵]
ابن شاهین، عمر، ج۱، ص۳۵۷، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
نسائی، یعقوب بن شیبه، [۲۶]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۳۶۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
عجلی [۲۷]
عجلی، احمد، ج۱، ص ۴۶۸، تاریخ الثقات، به کوشش امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
و ابن حبّان [۲۸]
ابن حبّان، محمد، ج۹، ص۲۵۲، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
وی را توثیق کرده و بخاری، مسلم و ابن ماجه، حدیث وی را در صحاح خود نقل کرده‌اند. [۲۹]
ابن قیسرانی، محمد، ج۲، ص۵۵۷-۵۵۸، الجمع بین رجال البخاری و مسلم، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۳۰]
ابن ماجه، محمد، ج۱، ص۵۱۸، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
علی بن مدینی، ابن آدم را همراه با ابن مبارک و عبدالرحمان بن مهدی تنها وارثین علم در عصر خود شمرده است. [۳۱]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۳۶۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
در کتب رجال شیعه اگرچه در مورد وثوق او سخنی به میان نیامده، لیکن حدیث وی در کتب اربعه شیعه و رجال کشی و نسخه اصح تفسیر قمی وارد شده است. [۳۴]
طوسی، محمد، اختیار معرفة الرجال، ص۳۴، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۳۵]
طوسی، محمد، اختیار معرفة الرجال، ص۹۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۳۶]
استرابادی نجفی، شرف‌الدین علی، ج۱، ص۴۳۸، تاویل الا¸یات الظاهرة، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی و دیگران، قم، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
[۳۷]
قمی، علی، ج۲، ص۱۶۵، التفسیر، نجف، ۱۳۸۷ق.
۶ - زمینه‌های علمی۶.۱ - علوم قرآنیابن آدم نزد حمزة بن حبیب زیّات آموزش دیده [۳۸]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۵۲۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
و چنان‌که شاکر [۳۹]
شاکر، احمد محمد، ج۱، ص ۱۰، مقدمه و مؤخره بر الخراج یحیی بن آدم.
گفته است چون حمزه یکی از قرّاء سبعه بود، می‌توان حدس زد که ابن آدم نزد او به آموختن قرائات پرداخته باشد.مدتی نیز نزد کسائی، یکی دیگر از قرّاء سبعه قرائت قرآن آموخت و جز مواردی اندک به روایت قرائت کسائی نپرداخت. [۴۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۲.
[۴۱]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۳۶۳، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
۶.۱.۱ - علم قرائتابن آدم علم قرائت را از ابوبکر بن عیاش روایت کرده است و او که خود قرائت قرآن را از عاصم بن بَهْدَلَه (د ۱۲۷ق/۷۴۵ یا ۷۴۶م) فرا گرفته بود، در کنار حفص یکی از دو راوی عمده قرائت عاصم کوفی به شمار می‌رود. اهمیت ابن آدم در قرائت کوفی در این است که او و یحیی بن محمد علیمی تقریباً راویان منحصر به فرد ابوبکر بن عیاش هستند، زیرا روایت راویان دیگر ابن عیاش رواج ندارد، چنان‌که در میان ۷۶ طریقی که در النشر به ابوبکر بن عیاش ختم می‌شود، ۵۸ طریق آن به یحیی بن آدم و ۱۸ طریق باقی به علیمی ختم می‌گردد. در بسیاری از کتب مهم قرائت، از جمله التیسیر ابوعمرو دانی، روایت یحیی بن آدم طریق منحصر به فرد روایت ابوبکر بن عیاش است. [۴۲]
ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۱۴۶-۱۵۱، به کوشش محمد ضباع، قاهره، کتابخانه مصطفی محمد.
[۴۳]
دانی، عثمان، ج۱، ص۱۴، التیسیر، به کوشش اوتوپرتزل، استانبول، ۱۹۳۰م.
۶.۱.۲ - شاگرداناز مهم‌ترین شاگردان قرائت ابن آدم و کسانی که از وی روایت کرده‌اند می‌توان از ابوبکر شعیب بن ایّوب صریفینی، ابو حمدون طیب ابن اسماعیل ذُهْلی، خلف بن هشام بزاز از قراء عشره، و احمد بن عمر وکیعی نام برد. بسیاری از افرادی که نام آنان در میان راویان حدیث ابن آدم خواهد آمد، چون احمد بن حنبل، و اسحاق بن راهویه نزد او علم قرائت نیز آموخته‌اند. [۴۴]
دانی، عثمان، ج۱، ص۱۴، التیسیر، به کوشش اوتوپرتزل، استانبول، ۱۹۳۰م.
[۴۵]
ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۹، به کوشش محمد ضباع، قاهره، کتابخانه مصطفی محمد.
[۴۶]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۳۶۳، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
۶.۱.۳ - تألیفاتدر مورد تألیفات ابن آدم در علوم قرآنی از دو اثر وی به نام‌های القراءات و مجرد احکام القرآن یاد شده است که نشانی از آن‌ها در دست نیست. [۴۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۸.
[۴۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۱.
۶.۲ - علوم حدیثچنانکه از تاریخ وفات مشایخ ابن آدم بر می‌آید، مدتی پیش از ۱۵۵ق به استماع حدیث پرداخت و از مشایخ بزرگ کوفه حدیث شنید. ۶.۲.۱ - مشایخ حدیثیشاکر فهرستی از مشایخ وی را که خود در الخراج از آنان روایت کرده، گرد آورده که بالغ بر ۷۳ تن است. وی نام ۱۷ تن دیگر از مشایخ او را نیز از منابع دیگر استخراج کرده است، [۴۹]
شاکر، احمد محمد، ج۱، ص ۲۰۶-۲۱۰، مقدمه و مؤخره بر الخراج یحیی بن آدم.
که از آن میان می‌توان از مسعر بن کدام عامری، فطر بن خلیفه مخزومی، سفیان بن سعید ثوری، حسن بن صالح ثوری، عبدالله بن مبارک، شریک بن عبدالله قاضی، محمد بن حسن شیبانی، ابوبکر بن عیاش، حفص بن غیاث قاضی و سفیان بن عُیینه نامه برد.۶.۱.۲ - شاگردانابن آدم شاگردان و راویان بسیاری داشت که‌از وی حدیث شنیده‌اند. شاکر نام ۳۶ تن از شاگردان وی را ارائه داده است. [۵۰]
شاکر، احمد محمد، ج۱، ص ۱۴- ۱۵، مقدمه و مؤخره بر الخراج یحیی بن آدم.
در مورد سایر شاگردان ابن آدم که نام آن‌ها در فهرست مزبور نیامده به این مآخذ رجوع شود: ابن سعد [۵۱]
ابن سعد، محمد، ج۱، ص۸۹، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
بلاذری [۵۲]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش گویتین، ج۵، ص۲۶۹، بیت‌المقدس، ۱۹۳۶م.
همو [۵۳]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ص۲۶۷، به کوشش محمد رضوان، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۸۷م.
کلینی جوهری [۵۵]
جوهری، احمد، ج۱، ص ۹۷، السقیفة و فدک، به کوشش محمد هادی امینی، تهران، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
خطیب بغدادی [۵۶]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص ۱۳۸، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
ابن قیسرانی [۵۷]
ابن قیسرانی، محمد، ج۲، ص۵۵۸، الجمع بین رجال البخاری و مسلم، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ذهبی. [۵۸]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۸۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۵۹]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۲۵۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۶۰]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۲۶۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۶۱]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۷، ص۳۷۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۶۲]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۳۸۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۶۳]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۵۲۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
ابن آدم فرزندی به نام حسن داشته که از پدر روایت کرده است. [۶۴]
ابو نعیم اصفهانی، احمد، ج۷، ص۲۱۲، حلیة الاولیاء، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۶.۲.۳ - ضبط حدیثروایات ابن آدم از حیث سند از دقت قابل توجهی برخوردار است. جمع‌آوری روایات مختلف از یک حدیث با اسناد مختلف و ضبط‌های متفاوت که در موارد متعدد [۶۵]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص ۸۴ - ۸۸، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
[۶۶]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۱۳۵- ۱۳۸، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
دیده می‌شود، شاید تنها با آثار نسایی و محدثین نظیر او قابل مقایسه باشد.۶.۲.۴ - غریب حدیثابن آدم تنها به روایت حدیث نپرداخته، بلکه در علم غریب حدیث نیز آگاه بوده و از بررسی الخراج هنگامی که به تفسیر کلمات یا ترکیبات غریب احادیث می‌پردازد، میزان اطلاع و تبحر وی در این فن آشکار می‌شود. [۶۷]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص ۱۷، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
[۶۸]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۲۲، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
[۶۹]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۲۳، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
ابن آدم اطلاعات تاریخی وسیعی نیز داشت و این مطلب از طرفی از بخش مربوط به فتوح عراق در الخراج، و از طرف دیگر در روایات تاریخی فراوان نقل شده از وی در سایر کتب تاریخی آشکار می‌شود. [۷۰]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، ج۲، ص جم، بیروت، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق/۱۹۷۴-۱۹۷۷م.
[۷۱]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش عبدالعزیز الدوری، ج۳، ص۱۶۳، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
[۷۲]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش گویتین، ج۵، ص۲۶۹، بیت‌المقدس، ۱۹۳۶م.
[۷۳]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش گویتین، ج۵، ص۲۷۳، بیت‌المقدس، ۱۹۳۶م.
[۷۴]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، جم، به کوشش محمد رضوان، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۸۷م.
[۷۵]
طبری، محمد، ج۱، ص۱۲، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
[۷۶]
طبری، محمد، ج۱، ص۳۳۳، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
[۷۷]
طبری، محمد، ج۱، ص۳۶۶، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
[۷۸]
طبری، محمد، ج۲، ص۶۰۷، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
[۷۹]
طبری، محمد، ج۲، ص۶۴۹، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
[۸۰]
طبری، محمد، ج۳، ص۱۵۸، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
[۸۱]
طبری، محمد، ج۳، ص۱۹۳، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
[۸۲]
طبری، محمد، ج۴، ص۵۴۱، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
۶.۳ - فقهیحیی بن آدم نزد جمعی از فقهای کوفه فقه آموخته است که در میان آنان باید از حسن بن صالح ثوری که بیشترین تأثیر را در آموزش فقه او داشته، و از عبدالله بن مبارک، شریک بن عبدالله قاضی و وکیع ابن جراح نام برد. ۶.۳.۱ - مذاهب فقهیابن آدم خود در درس ابو حنیفه و مالک بن انس حاضر نبوده، لیکن تعالیم آن دو را از طریق شاگردانشان فرا گرفته است. [۸۳]
ابن آدم، یحیی، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
وی با نظرات امامان شیعه، ام ام باقر (ع) و امام صادق (ع)، از طریق شاگردان امام صادق (ع) آشنا بوده و در مواردی نظرات آنان را نقل کرده است. اگرچه ابن آدم چیزی از آرای فقهی زید ابن علی (ع) در الخراج نقل نکرده، لیکن با توجه به رواج فقه زیدی در کوفه و رابطه نزدیک ابن آدم با زیدیان، بعید است که از فقه زیدی آگاه نبوده باشد. ۶.۳.۲ - تأیید علماذهبی او را فقیهی مجتهد دانسته است [۸۴]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۵۲۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
و در مواردی چون اراضی مفتوح العنوه در کنار اصحاب رأی قرار می‌گیرد. [۸۵]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۱۸، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
[۸۶]
ابن هبیره، یحیی، ج۲، ص۴۳۵، الافصاح، حلب، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
ستایش فقاهت حسن بن زیاد اللؤلؤی شاگرد ابو حنیفه توسط ابن آدم نیز شاهدی بر این مدعاست، [۸۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۵۸.
ولی با بررسی تحلیل آرای فقهی که خود در الخراج ذکر کرده، می‌توان نتیجه گرفت که وی هم‌چون استادانش حسن بن صالح، سفیان ثوری، سفیان بن عُیینه، وکیع و ابن مبارک پیرو مکتب اصحاب حدیث بوده و به تبعیت حدیث بیش از رأی گرایش داشته است.ابن ندیم [۸۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۸۳.
نیز ابن آدم را در زمره فقهای اصحاب حدیث ذکر کرده است.مقایسه کتاب الخراج یحیی بن آدم با الخراج فقیه حنفی معاصرش قاضی ابویوسف و نظرات فقهی آن دو در موضوعات مشابه نشان می‌دهد که تا چه حد نظرات دو فقیه، یکی از اصحاب حدیث و دیگری از اصحاب رأی، به یکدیگر نزدیک بوده است. ۶.۳.۳ - فقه تطبیقییکی از کارهای جالبی که ابن آدم در الخراج انجام داده تعریفات مصطلحات فقهی مانند غنیمت، فی‌ء، خراج، احیاء اراضی، تحجیر، زکات، عشر و نظایر آن است. [۸۹]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۱۷-۲۰، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
[۹۰]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۹۰، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
[۹۱]
ابن آدم، یحیی، ج۱، ص۱۱۲، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
و نیز بارها آرای فقهای مختلف چون ابوحنیفه، مالک، ابن ابی لیلی، حسن بن صالح، شریک و دیگران را نقل کرده و در کنار هم قرار داده است. از این جهت وی را باید یکی از پیشتازان فقه تطبیقی به شمار آورد. مسائل مورد توجه او بیش‌تر مربوط به زمین و آب و کشاورزی است. آرای فقهی او در مورد مسائل مربوط به خراج، مورد توجه خراج نویسان متأخر چون ابن رجب حنبلی [۹۲]
جم، ابن رجب حنبلی، ج۱، ص ۱۵، عبدالرحمان ابن احمد، الاستخراج لاحکام الخراج، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
بوده است.هم‌چنین ابن معین، [۹۳]
ابن معین، یحیی، ج۱، ص۱۴۶، معرفة الرجال، به کوشش محمد کامل القصّار، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
یکی از شاگردان او متذکر شده که کسی را در فرایض (مواریث) آگاه‌تر از ابن آدم ندیده است.۶.۳.۴ - آثارابن ندیم [۹۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۸۳.
کتابی بزرگ با عنوان الفرائض به او نسبت داده که اثری از آن باقی نیست.بجز کتاب القراءات، مجرد احکام القرآن و الفرائض که ذکر آن‌ها گذشت، ابن ندیم [۹۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۸۳.
یک اثر دیگر با عنوان الزوال به وی نسبت داده که حتی عنوان آن ابهام دارد.تنها اثر باقی مانده از ابن آدم همان کتاب الخراج است که اول بار در ۱۳۱۴ق/۱۸۹۶م به کوشش دکتر جوینبول در لیدن به چاپ رسیده است. ترجمه انگلیسی آن توسط ابن شمش نیز در ۱۹۸۵م در لیدن منتشر شده است. با توجه با اینکه ابن آدم در الخراج از واقدی نقل حدیث کرده، و ملاقات وی با واقدی در ۱۸۰ق/۷۹۶م صورت گرفته، تألیف الخراج باید قدری پس از ۱۸۰ق بوده باشد، بنابراین الخراج ابن آدم با فاصله اندکی پس از الخراج قاضی ابویوسف تألیف شده است. ۷ - فهرست منابع(۱) ابن آدم، یحیی، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م. (۲) ابن ابی حاتم، محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۳م. (۳) ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م. (۴) ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، به کوشش محمد ضباع، قاهره، کتابخانه مصطفی محمد. (۵) ابن حبّان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۶) ابن حجر، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م. (۷) ابن رجب حنبلی، عبدالرحمان ابن احمد، الاستخراج لاحکام الخراج، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۸) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م. (۹) ابن شاهین، عمر، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۰) ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م. (۱۱) ابن قیسرانی، محمد، الجمع بین رجال البخاری و مسلم، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۲) ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م. (۱۳) ابن معین، یحیی، معرفة الرجال، به کوشش محمد کامل القصّار، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۴) ابن ندیم، الفهرست. (۱۵) ابن هبیره، یحیی، الافصاح، حلب، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. (۱۶) ابو نعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۷) استرابادی نجفی، شرف‌الدین علی، تاویل الا¸یات الظاهرة، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی و دیگران، قم، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م. (۱۸) اشعری، سعد، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش. (۱۹) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق/۱۹۷۴-۱۹۷۷م. (۳۴) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش گویتین، بیت‌المقدس، ۱۹۳۶م. (۳۵) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش عبدالعزیز الدوری، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۲۰) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش محمد رضوان، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۸۷م. (۲۱) جوهری، احمد، السقیفة و فدک، به کوشش محمد هادی امینی، تهران، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۲۲) خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م. (۲۳) دانی، عثمان، التیسیر، به کوشش اوتوپرتزل، استانبول، ۱۹۳۰م. (۲۴) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق. (۲۵) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۲۶) شاکر، احمد محمد، مقدمه و مؤخره بر الخراج یحیی بن آدم. (۲۷) طبری، محمد، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م. (۲۸) طوسی، محمد، اختیار معرفة الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش. (۲۹) طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق. (۳۰) عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به کوشش امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. (۳۱) قمی، علی، التفسیر، نجف، ۱۳۸۷ق. (۳۲) کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۱ق. (۳۳) نوبختی، حسن، فرق الشیعة، به کوشش آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م؛ ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن آدم»، ج۲، ص۷۷۰. |